ICH ARMENIA, Author at ՀՀ ՈՆՄԺ • Page 8 of 11

Heavenly Lights

Երկնային լուսատուներ. համակարգը ներառում է արևի, լուսնի և աստղերի հետ կապված ժողովրդական պատկերացումները և դրանց պաշտամունքային դրսևորումները:

Արև

Պայծառությունը և սկավառակի շուրջ գունային օղակները տարվա հաջող կամ անհաջող բերրի կամ ոչ բերրի լինելու նշան,Արևով երդվելը, Աղոթելիս դեմքով արևին ուղղվելը, Արևի խավարումը որպես աղետի, պատերազմի կամ նշանավոր անձի մահվան նախանշան և այլն:

Լուսին

Լուսնի վտանգավոր փուլերի հետ կապված պատկերացումներ (Օրինակ` Աճող Լուսնի ժամանակ նայում են դրամին, որ շատանա, բույսին, որ աճի և այլն),

Կիսալուսնի դիրքի և եղանակի միջև եղած կապը, երեխային լուսնին ցույց տալը,
Լուսնաձև զարդերը որպես նորալուսնից պաշտպանվելու եղանակ:

Աստղեր

Աստղի և մարդու ճակատագրի միջև եղած կապը,
Գիսավոր աստղի և նշանավոր մարդու ծննդի կապը,
Աստղն ընկնելու և մարդու մահվան միջև եղած կապը,
Աստղն ընկնելիս նպատակ պետք է պահել, որ խնդրանքը կատարվի,
Հարդագողի ճանապարհը քավորից հարդ գողացող սանամոր կաթից է առաջացել:

Flora

Բուսական աշխարհն ամփոփում է ծառերի (անտառ, պուրակ), թփերի ու խոտաբույսերի հետ կապված հավատալիքային պատկերացումները:

Ծառեր.
Բռշնին որպես պահպանակ չար աչքի դեմ:
Ընկուզենու հետ կապված պատկերացումներ (ընկուզենու տակը քնելու արգելքը և այլն):
Սոսի ծառի կապը գուշակության հետ:
Ուռենին աղջիկ է եղել:
Կաղնու, ուռենու, փշատենու, չինարի, բարդի ծառերի մասին պատկերացումները:
Սուրբ ծառերը կտրելու արգելքը:
Ծառերի մեջ բնակվող ոգիների մասին պատկերացումներ:
Ավագ շաբաթվա չիք չորեքշաբթի օրը պտուղ չտվող ծառերին կացնով սպառնալը:
Ամլության դեպքում ծառերից ճոճ կապելը, ծառաբունը գրկելը, ծառահյութը, խեժը մարմնին քսելը:
Կայծակնահար ծառերից խուսափելը:

Թփեր.
Մասրենին, ալոճենին որպես ամոքիչ, ապաքինող, չարապահպան:
Փշոտ թփերից հագուստի պատառիկներ կապելու սովորույթը և ամոքում ստանալու մասին պատկերացումները:

Խոտաբույսեր.
Փշոտ բույսեր տանը պահելը որպես չար աչքից պաշտպանվելու միջոց:
Դալար բույսն այրելու արգելքը:
Խոտաբույսերի դերը բուժահմայության և ժողովրդական բժշկության մեջ (օր.` սիրո կամ բաժանման դեղ, երկունքը հեշտացնելու միջոց):
Բույսերի խոսելու ունակության մասին հավատալիքներ:
Վարդ-մանուշակը անհաշտ քույր ու եղբայր են եղել, մոր անեծքով ծաղիկներ են դարձել:

Timly

Կենցաղային են համարվում հավատալիքների մի խումբ, որոնք առավել առօրեական և այժմեական են:

Մարդ.
Մարդու մարմնի մասերի մասին եղած պատկերացումներ (օր.` չար աչք, ծանր (թեթև) ոտք ու ձեռք և այլն):

Սպասք.
Ամանեղենի վերաբերյալ հավատալիքային պատկերացումներ (աման կոտրելը որպես չարխափան միջոց, գերեզմանի վրա կոտրելը վախից պաշտպանվելու միջոց, դատարկ ամանեղենը թակելը` միջոց կարկտի դեմ և այլն):
Գդալ, դանակ ընկնելը՝ հյուր գալու նշան:
Դանակն ու մկրատը՝ պահպանակ չարի դեմ:
Կաթսայի տակը քերելը՝ հարսանիքին ձյուն գալու նշան:
Ափսեն սրբողի կինը (ամուսինը) գեղեցիկ կլինի:
Մանկության ժամանակ աղջկա հետ նույն ափսեից ուտողը գող կլինի:

Սննդամթերք.
Աղի հետ կապված պատկերացումներ (օր.` աղը թափվելը վեճի, անախորժության նշան, աղով երդվելը, աղի կիրառությունը նորածնի խնամքի մեջ):
Ձուն որպես պահպանակ չար աչքի դեմ:
Զատկի ձվի կճեպները որպես պայքարի ձև կարկուտի դեմ:
Հացի հետ կապված պատկերացումներ (թոնրից դուրս եկած առաջին հացը ուտողի ամուսինը կմահանա, հացը կտրելիս եթե մի կտոր թռչի մի կողմ, հաջորդ տարի սով կլինի, այրած հացն ուտողը գայլից չի վախենա, հացի մեջ բացված անցքից քառսունքակոխ երեխային անցկացնեն, կառողջանա և այլն):
Հացահատիկը արգասավորման և պտղավորման, նորապսակ զույգի պտղաբերումն ապահովող միջոց է:
Սոխի ու սխտորի հետ կապված պատկերացումներ (օր.` պահպանակ չար աչքից, հիվանդությունից, օձի խայթոցից և այլն):
Խաղողը Նոյ նահապետի մատուցած զոհի` գետնի մեջ թաղած ոսկորներից է առաջացել:
Նուռն ու խնձորը սիրո, ամուսնության, բեղմնավորման խորհրդանիշ են:

Հագուստ և ագանելիք․
Հագուստի հետ կապված պատկերացումներ (հագուստը թարս հագնելը որպես անհաջողության նշան, հագուստի փեշն այրելը հաջողության, առողջության, բեղմնավորության նշան և այլն):
Շապիկի հետ կապված պատկերացումներ (շապիկը փոխ տալ-առնելու արգելքը, յոթ տնից հավաքած կտորներով կարած շապիկը քառասունքի շրջանում հիվանդացած երեխայի ապաքինման միջոց, շապիկը պատռելով հանելը բուժման միջոց և այլն):
Գուլպայի հետ կապված պատկերացումներ (գուլպան ձախ ոտքին թարս հագնելը ապահովում է կնոջ դավաճանությունից, գուլպայի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է և այլն):
Գուլպայի հետ կապված պատկերացումներ (գուլպան ձախ ոտքին թարս հագնելը ապահովում է կնոջ դավաճանությունից, գուլպայի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է և այլն):
Կոշիկի հետ կապված պատկերացումներ (կոշիկները քթերով դեմ դիմաց դնելը վեճի, անախորժության նշան է, քթերով դեպի տուն ուղղելը ուևորվելու նշան է, կոշիկի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է):
Հավատալիքներ՝ կապված տնտեսաձևերի հետ (երկրագործություն, անասնապահություն, մեղվապահություն, շերամապահություն, որսորդություն, ձկնորսություն):
Ճակատագիրը. հավատն է մարդու կյանքի, ընթացքի ու մահվան ժամանակի կանխորոշված լինելու մասին: Այն ի ծնե գրված է մարդու ճակատին և փոփոխության կամ ջնջման ենթակա չէ: Նախախնամությամբ սահմանված ճակատագիրը անխուսափելիորեն կատարվելու է:
Բախտը բխում է ճակատագրից, սակայն այն կարող է փոփոխվել կյանքի ընթացքում: Բախտը կապված է և պատահականության հետ: Կան հաջողակ (բախտավոր) և անհաջողակ (դժբախտ) մարդիկ: Հավատք կար այն մասին, որ գրբաց-կախարդները կարող են ազդեցություն ունենալ մարդու բախտի վրա:
Սրբերը սրբացված և պատմական առասպելական կերպարներ են, որոնց մի մասի պաշտամունքը արտացոլված է ավանդական տոնացույցում (տե՛ս Սրբոց տոներ): Կային հղի կնոջ հովանավորող սրբեր, որոնց համար կանայք պաս էին պահում (զերծ մնում նաև անկողնուց) չորեքմուտին, ուրբաթմուտին և կիրակնամուտին: Կային տան սրբեր` սուրբ գրքեր (Ավետարան, Նարեկ և այլն), որոնք հովանավոր բուժիչ էին համարվում:

Կենցաղային գուշակությունները, բացի երազի (օրինակ` նախագուշակ երազների տարածված մեկնաբանություններ) և ծեսի (օրինակ` սուրճի բաժակ նայել, տոնական գուշակություններ անել, ծեսով նախագուշակ երազ առաջացնել, ներառյալ ժամանակակից վիճակահանությունը) միջոցով արված գուշակություններից, ներառում են նաև ըստ նշանների արած գուշակություններ (օրինակ` ըստ առաջին հանդիպածի, մարդու մարմնի մասերի, կենդանիների պահվածքի, ծառերի շարժումներից արձակած ձայների, բնության երևույթների և այլն):
Ոգիները անտեսանելի երևակայական էակներ են: Լինում են բարի ու չար ոգիներ: Բարի է համարվում տան պահապան ոգին (տան դովլաթ): Այն իր տեղն ունի տանը՝ որևէ անկյունում, դռան աջ կողմում: Չար ոգիներն են ալքերը, քաջքերը, շվոտները, առայիմ-թառայիմները, կաշամարները և այլն, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ: Դրանք հիվանդություններին, մահվան, մարդկանց անհետանալու, սովի, երաշտի և այլ դժբախտությունների պատճառ են: Կան չար ոգիներին վանելու ծեսեր, որոնցից մի քանիսը ավանդական տոների արարողակարգի մաս են կազմում (տե՛ս Ամանոր, Մեծ պահք):

Poetic Folklore

The poetic folklore is branched into the following types: related to the family and daily life routine, family rituals, calendrical holidays, and other groups. Daily family life related folklore is predominantly about love songs. Love songs most vividly reflect and accentuate the buoyancy of the populace. They convey reverence for women and their beauty, or they can conjoin nature and human sentiments. Love songs are created and performed by either girls, or young men, or alternately by both, through dialogues, and often with the help of spontaneous plays. The love theme is also present in workers’ songs, émigré songs, lullabies, etc. The “Jangulum” songs performed at the Ascension festivities are both ritual and romantic in character.

Workers’ songs of the Armenian people are among oldest types of the poetic folklore. For the most part, they contain glorification of work instruments. The latter are either for domestic use, i.e. pertaining to everyday life (milk churning pot, mortar, spinning wheel, spindle, etc.), or related to the field works (ox, cart, wooden plough, cow, buffalo, etc).
Songs related to handicrafts make a separate group. Both domestic lives related and farming/crafts related songs not only praise instruments of labourers and craftsmen but also elicit them as the only means of livelihood and hope for the labourer and his family, capable of sharing their hardships through darker days.
Popular Armenian merrymaking and satirical songs reflect the infinite cheerfulness of our people, its ability to overcome hardships with the help of laughter and humour. They can pointedly exaggerate a loss of petty and unimportant things like shoes or a hen, to ridiculous proportions. Even songs of spinsters (“Tag taneyeen, taneyeen” {I wish somebody married me}, “Qarsoun taris lratsav” {I’m already forty}) manifest to the lifestyle full of good humor. Dance songs, too, date back to historic times and are closely related to various popular rituals and festivities.
Dance songs are divided into labor related ones, military ones, amorous ones, daily life related, etc. They are mostly group dance songs – chain dances accompanied by group or duo singing, and sometimes combining both solo singing and solo dancing. The folklore of the Armenian people is the artistic reflection of its lifestyle. By their content, dance songs are grouped into work-related ones, military ones, amorous ones, daily life related, etc. They are mostly group dance songs – chain dances accompanied by group or duo singing, and sometimes combining both solo singing and solo dancing.

They are mostly group dance songs – chain dances accompanied by group or duo singing, and sometimes combining both solo singing and solo dancing. Our nation has seen times of invasions, mass emigrations and displacements. And émigré songs have become an indispensable part of its life. They either describe the hard life of those who live and work far from their homeland, or are farewell songs of the mother who blesses her son before his departure to foreign shores, or are confessions of love for the family members and homesickness, addressed to birds and breezes.

Armenian daily family life-related folklore has a separate group of popular children’s tales. Depending on the performers, they are either songs related to child care (lullabies, songs sung while bathing a baby, playing with it, watching its first steps, etc), which are sung by adults, or children’s game songs (counting-out rhymes, mocking songs, songs dedicated to nature, the animal world, the celestial bodies, songs were sung while swinging, or horse riding, etc.), which are performed by kids. Some of the children’s folk creations formerly performed by adults, have lost their original function and have passed on to the kids’ domain. These are songs devoted to nature, the celestial bodies, as well as various ceremonial-poetic expressions about droughts, the New Year, or casting of lots, like the “jangulum” songs, etc.
Family ritual songs comprise the ones performed at weddings, births, baptizing, or burials.

Any single stage of the wedding is accompanied by related folk songs, like pre-wedding (meeting the future bride, putting henna on the bride’s hands), the wedding itself (dressing of the bride, praising of the bride and groom, taking the bride away from her family house) and post-wedding songs. The main characters of the wedding songs are the bride and groom, the king and queen, the objects of everyone’s joy and praise. However, the bride is the central figure, hence the focus of admiration and praises. She is compared with natural wonders, such as the sun, the moon, stars, the rainbow, the morning dew and the mystery of the night. In wedding songs the bride is either joyous – she is marrying the man she loves, or she is sad and depressed – her marriage has been forced by the parents. The wedding praises are aimed at preserving the family tree and securing its continuity.
Songs related to burial rituals date back to the primaeval times, and they are called weep songs or mourning songs. They celebrate the virtues of the deceased person, the sweet memories of his/her family life, his/her accomplishments or unfinished plans, the abrupt departure, and they express the grief for the loss, the belief that he/she was on the way to meet other deceased family members in the heaven, etc.

Calendrical ritual folklore embraces the songs and dance songs which have been performed on traditional Armenian holidays: New Year, Christmas, Ter’undez, Barekendan, Tsaghkazard (Palm Sunday), Easter, Vardavar (Transformation) among others. And what’s more, each festivity was provided with songs in tune with the nature of the holiday. New Year songs are full of good wishes for the prosperity of the family, and Ter’undez and Barekendan songs were about love and enchantment, and charms against the evil forces. Easter songs emphasized the fertility of the fields and meadows, and the Hambartsum or casting of lots of songs was being performed while holding a draw to forecast the future for young girls. In Vardavar songs merrymaking and amorous coquetry prevailed, etc.

Everyone, young and old, took part in popular festivities, in singing and dancing, which is why the holidays transformed into all-embracing pageantry and helped to pass on to future generations our songs and dances and popular rituals.
There are other types of poetic folklore, such as urban folk romances, songs of prisoners, soldiers’ songs, non-ritual mourning songs, etc.

Urban folk romances, unlike other works of poetic folklore, belong to later periods. These are songs devised in Middle Armenian, or the popular parlance, that used to be performed in mainly urban environments. The stamp of the author, the individual, is somewhat obvious in them. From the urban lyrical folklore works, the natives and the homeless are among the manifestations of medieval urban folklore. “Hiren” is a folk piece with an authentic Armenian poetic structure, usually containing 15 syllables (7+8). Songs written particularly in that meter are called “hirens”. The variations of hirens, that contained stanzas of 4, 6 or more lines, were called antouni-s. They were usually about émigré life, love and wedding, mourning, etc. They were initially created in Middle Armenian and were popular in the province of Akn. Narekatsi, Shnorhali, Frik and other Middle Age poets wrote their works in the hiren meter.

“Rabis” songs are the product of the newest times. The term is an abbreviation of a Russian definition for the “art of workers” (rabocheye iskusstvo) which has nothing to do with the essence of the songs. Although there are some worthy pieces among “rabis” songs, in general they are exemplified as low-grade art.
Another separate group of the poetic folklore includes songs of convicts, which originated in the previous century. They convey the sadness and gloom of those who are separated from their family and loved ones for a long time, serving their terms in remote places (mainly in Siberia, or Magadan, in the Far East).

Non-ritual mourning songs are interrelated with burial laments. They were born in response to particular tragic events. These are songs of mourning for the loss of people, or the native land, as well as the death of the heroes of the national liberation movement (haydukes), or songs commemorating the times and woes of the Great Patriotic War.

The traditional Armenian military songs are the product of the most recent times. The majority of these songs were created in the 19-20th centuries, and they are devoted to various historic events (the Russian-Persian and Russian-Turkish wars, the national liberation movement) and their heroes. Both the early and later period military songs, albeit possessing some elements of the poetic folklore, are classified by some folklorists in the group of epic songs. Whereas military songs mainly reflect instances of war battles (Russian-Persian, Russian-Turkish, the World Wars I and II) or the national liberation movement and their heroes, the soldiers’ songs convey the sorrowful and cheerless sentiments of those conscribed in the Tsarist Army in Russia.

Epic Folklore

The epic folklore has two structural varieties: one type has a storyline and extensive volume, while the other is without a storyline and has an aphoristic verbal structure.
The epic folklore with thematic structure encompasses the following genres: legends, epic tales, traditional tales, epic songs, fairy tales, fables, traditional stories, daily life and superstitious tales, sometimes also humorous stories, etc.

Legends are traditional narratives about deities, they are either mythological songs (the Legend of Vahagn) or mythological tales, which are devoted to nature and natural phenomena (celestial bodies, plants, animals, etc.).

Epic tales are either about deified heroes, with narratives about ancient deities (Ara the Handsome, Shamiram, Tork Anguegh), or about Armenian forefathers, with fictitious stories about tribal deities (Hayk, Aram).

Folk legends are characterized by historicism and heroic themes – the struggle with foreign aggressors to protect the homeland and the family hearth, or the strife to defend the statehood or to restore a lost one.

“Veep’asank” is our first mythological legend dating back to primaeval times, full of historic characters of divine nature (Tigran Yervandian and Tigran the Great, Sanatrouk, Yervand, Artashes, Artavazd, Azhdahak, Argavan). They are based on real historic events dating back to the Yervandian and Artashesian dynasties.

The second traditional Armenian legend – “The Persian War” – was drawn upon the long struggle of the Armenian people with the Sassanid Persia, its characters are kings Khosrov Arshakouniats, Tiridat the Great, Khosrov Kotak, Tiran, Arshak, Pap and Varazdat, also Sparapets (Commanders-in-Chief) from the Mamikonian family: Vacheh, Vasak, Moushegh and Manvel.
The third oldest traditional Armenian legend – “The Taron War” – was derived from the historic struggle for the liberation and independence of the Taron land, led by the Mamikonian knights Moushegh, Gyle, Vahan, Sembat, Vahan Kamsarakan and Tiran.

Մեր մյուս ժողովրդական վեպը` դյուցազներգությունը, օտար զավթիչների դեմ մղած դարավոր պայքարն արտացոլող հերոսական մի ասք է` բաղկացած չորս ճյուղերից`«Սանասար և Բաղդասար», ,«Սասունցի Դավիթ», : Our other traditional legend – the epic poem of “Sasna Ts’rer”- is a heroic narrative that reflects the centuries-long struggle against foreign aggressors. It is composed of four parts: “Sanasar and Baghdasar”, “Big Mher”, “David of Sassoon” and “Little Mher”. Unlike our other traditional legends, of which only bits and bites have survived, “Sasna Ts’rer” is a unique, comprehensive literary testament of rigid structure, that is narrated by around 150 characters – a real torch bearer of our spirit and culture.

An epic song, too, contains components of the traditional legend. Here, too, we see both historic and heroic elements. But unlike “Vipasank”, our second and third traditional legends and , epic songs introduce historic and heroic elements only in passing. In addition to the well-known epic songs that have reached us (“Narekatsi”, “Levon’s Song”, “Mokats Mirza”, “Karos Khach”, “Aslan Agha”), more recent times, too, have given birth to songs about various historic events or persons or dedicated to the heroes of the Russian-Persian and Russian-Turkish wars, or the fedayeens of the national liberation movement (Arabo, Gevork Chavush, Aghbyur Serop, Andranik, Sevkaretsi Sako among them).

Fairy tales are among the oldest genres of folklore. These are targeted fictitious stories that reflect in an artistic way, through characters symbolizing the good and the evil, the popular beliefs about life, about relationships between people, about nature, or some events in social life. And the good always comes out the winner in the battle, since the good characters embody people’s sacred fantasies and desires.
Fairy tales can be tales of magic, animal tales and realistic tales.

Tales of magic date back to prehistoric times. The characters and their doings are supernatural, like, say, a flying carpet, or the worlds of Darkness and of Light, or dragons with seven heads, or the water/apple of life, etc.
Animal tales, too, are of magic, in essence. They are products of the early days of mankind, and the main characters in them are predominantly animals.

Realistic tales came to be in more recent times, their characters are human beings and their doings are close to reality. Fables are fictitious folktales of moral and instructional, or philosophical bearing. Through metaphorical use of animals, birds, plants or various objects, and their interrelations, fables expose and ridicule human shortcomings. Fables have a two-ply composition – the narrative itself, tagged with a general conclusion which conveys a moral.
Fables are grouped into several types, in accordance with the metaphorical characters involved: animals, plants, human beings, or inanimate objects.

Traditional stories belong to a folk-type that aim to communicate relevant geographical, historical, behavioural, daily life, religious, or other kinds of data and knowledge. Unlike other folklore types, they originate and exist in the same environment they relate to.

Traditional stories are grouped into the following types:
a. Etymological. These are popular etymological accounts of place names, surnames, or names of objects (why this particular lake is called Parvana, or this mountain – Masis, or this village – Malishka, or this stone – of girls’ or boys’, or this clan – the Mamikonians, etc.).

b. Explanatory. These explain the genesis of the Earth, the sky and the celestial bodies, the origins of mountains, gorges, lakes, rivers and springs, the useful and harmful properties of plants and animals, their interrelations with human beings.

c. Biographical. These offer biographical data on historic personalities (Mashtots, Narekatsi, Toumanian, Andranik, Alexander of Macedonia, Timur Lenk and others).
Daily life and superstitious tales are among popular folk genres. These are short narratives that in a colourful, vivid way relay either people’s superstitious beliefs or historic or daily life episodes.

Humorous tales, with their unexpected novella type ending, are among the most popular and viable genres of modern-day folklore. Humorous tales are created to reflect all kind of displays of human life. Structurally, they have two varieties:
a. Tales with a storyline. These are entertaining jokes, the point of which is contained in the unexpected ending, somewhat similar to novellas.
b. Tales without a storyline, made of 1 or 2 sentences. These are usually entertaining dialogues or phrasings, either in a question-answer form (this pattern underpins the famous Armenian Radio jokes series), or just an unexpected turn of phrase.
Aphoristic formulations belong to the folktales without a storyline. These are either forceful wordings used in the popular parlance (caressing, threatening, scolding), sometimes in the imperative form (curse spells, blessings, good wishes, pledges, enchanting prayers), or condensed formulations of the centuries-long experience of the people, inclined towards moralization (proverbs-maxims), or else original dictums with the aim to reveal personal abilities, or for entertainment and pastime (riddles, tongue-twisters, word plays, etc).

Witchcraft formulas make a separate group in popular aphoristic phrases:
Curse spells belong to the folklore type that aims at using the magic power of words to adversely affect people and their environment. These are expressed wishes addressed to certain people, objects, phenomena, with the aim of harming them (e.g., “May you never see man’s pants on your laundry rope”, etc).

Blessings and good wishes, too, are formulated patterns, which are meant to affect the interlocutor in a positive way. The one who utters the blessing wishes the other prosperity, power, health and proficiency (e.g., “Let your dreams come true!”, “Grow big and strong!”, etc). Do not let your foot enter the thorn. Reach your aims. Grow old on one pillow.
Pledges as aphoristic formulations, are either plain swears (e.g., “I swear on my father’s grave”, etc), or the one who pledges tries to prove his innocence by taking the curse upon himself/herself ( e.g., “I’ll be hanged if…”, etc). These, too, are wish words, in form of aphoristic patterns.
Folk prayers are one of the magical formulas of desire to change the state of a person, object or phenomenon by the power of speech to influence a person and the world around him. They are accompanied by certain rituals, called to protect man from evil forces, evil spirits that restrain his actions.

In curses, blessings, oaths, and magical prayers, as opposed to swearing, caressing, and threatening words, there is a magical effect.
Unlike swearwords or caresses or threats, curse spells, blessings, good wishes, pledges and enchanting prayers involve witchcraft. Abusive swearwords are popular aphoristic phrases that by power of words affect an individual and his/her environment, and like curses, are one of the original forms of popular punishment.

Threatening words are aimed at worsening the present status of things for the target individual or object. They can scare the interlocutor. That scare has nothing to do with the supernatural powers, its effect rather depends on the personality and mentality of the one who utters menaces (e.g., I’ll scratch your eyes out).
Caress words, in contrast to swearwords, express a wholehearted wish of the speaker to change the situation of the target person to the better (e.g., May I take your pain! ).

Proverbs-maxims reflect and express in a couple of sentences, often words even, human perceptions about various life facets, and they give prompt answers to all kinds of issues that trouble common people. These are formulated patterns of the popular parlance, forceful philosophical phrasings of generalized nature that express the centuries-long experience of the people in a nutshell, that have given people guidance, educated them and helped them better understand the man and his environment. Proverbs and maxims, in spite of their common structure and objectives, differ from each other. Proverbs are metaphorical sayings and their point is conveyed figuratively ( like “A carved stone does not go underwater”), whereas maxims do that directly ( Like “The grass is always greener on the other side”).

Riddles are among oldest folktale types that through a question-answer form offer a puzzle in an allegoric language ( Like “What goes around the house and in the house but never touches the house?/The sun?), grounded on the similarity of properties of two objects or phenomena.
Tongue-twisters, like riddles, is a medium of popular pastime with educational aims, their main characteristic is the speed of uttering the suggested text or wording in given word order and with a clear-cut articulation. Under such conditions, if the doer fails to repeat the phrasing distinctly, he/she falls into a language trap ( like “A good cook could cook as many cookies as a good cook who could cook cookies”).
Wordplays as means of pastime and entertainment are samples of folktales that are popular with children. Any suggested word (which can be either a number or a common or proper name) is followed by an unexpected funny response.

Festive Folklore

The festive folklore embraces the songs and dance songs which are performed on popular Armenian holidays: New Year, Christmas, Ter’undez, Barekendan, Tsaghkazard (Palm Sunday), Easter, Vardavar (Transformation) and others. Furthermore, each festivity was provided with songs in tune with the nature of the holiday. New Year songs are full of good wishes for the prosperity of the family, and Ter’undez and Barekendan songs were about love and enchantment, and charms against the evil. Easter songs emphasized the fertility of the fields and meadows, and the Hambartsum or casting of lots of songs was performed while holding a draw to forecast the future for young girls. In Vardavar songs merrymaking and amorous coquetry prevailed, etc.

Everyone, young and old, took part in popular festivities, in singing and dancing, which is why the holidays transformed into all-embracing pageantry and helped to pass on to future generations our songs and dances and popular rituals.
Daily family life-related folklore is predominantly about love songs. Love songs most vividly reflect and accentuate the buoyancy of the populace. They convey a reverence for women and their beauty or can conjoin nature and human sentiments. Love songs are created and performed by either girl, or young men, or alternately by both, through dialogues, and often with the help of spontaneous plays. The love theme is also present in workers’ songs, émigré songs, lullabies, etc.

Workers’ songs of the Armenian people are among the oldest types of poetic folklore. For the most part, they contain glorification of work instruments. The latter are either for domestic use, i.e. pertaining to everyday life (milk churning pot, mortar, spinning wheel, spindle, etc.), or related to the field works (ox, cart, wooden plough, cow, buffalo, etc).

Songs related to handicrafts make a separate group. Both domestic lives related and farming/crafts related songs not only praise instruments of labourers and craftsmen but also elicit them as the only means of livelihood and hope for the labourer and his family, capable of sharing their hardships through darker days.
Traditional Armenian merrymaking and satirical songs reflect the infinite cheerfulness of our people, its ability to overcome hardships with the help of laughter and humour. They can pointedly exaggerate a loss of petty and unimportant things like shoes or a hen, to ridiculous proportions. Even songs of spinsters (“Tag taneyeen, taneyeen” {I wish somebody married me}, “Qarsoun taris lratsav” {I’m already forty}) manifest to the lifestyle full of good humor.
The folklore of the Armenian people is the artistic reflection of its lifestyle. Our nation has seen times of invasions, mass emigrations and displacements. And émigré songs have become an indispensible part of its life. They either describe the hard life of those who live and work far from their homeland, or are farewell songs of the mother who blesses her son before his departure to foreign shores, or are confessions of love for the family members, and of homesickness, addressed to birds and breezes.

Popular Armenian military and soldiers’ songs are devoted to various historic events (the Russian-Persian and Russian-Turkish wars, the national liberation movement) and their heroes. Military songs mainly reflect instances of war battles (Russian-Persian, Russian-Turkish, the World Wars I and II) or of the struggle for national independence, with the glorification of their heroes, whereas soldiers’ songs are about the sorrowful and cheerless sentiments of those conscribed in the Tsarist Army in Russia.

Urban poetic folklore, unlike the rural one, originated in more recent times. They are moulded in literary Armenian or the popular parlance and prevail mainly in urban environments. They have few varieties, and to some extent, they bear the hallmark of authored pieces.
“Hiren”-s and “antouni”-s are creations of urban poetic folklore.
“Hiren” is a type of a poem popular in early medieval folklore, with an authentic Armenian structure which contains 15 syllables (7+8). Poems invented to that extent were called by their native names. Songs written particularly in that meter were called “hiren”-s. Narekatsi, Shnorhali, Frik and other Middle Age poets wrote their works in the hiren meter.

“Antouni” is the name of popular Armenian songs, that contain stanzas of 4, 6 or more lines, and are predominantly about émigré life. They were originally created in Middle Armenian and were popular in the province of Akn.
Dance songs, too, date back to pre-historic times and are closely related to various popular rituals and festivities. By their content, dance songs are grouped into work-related ones, military ones, amorous ones, daily life related, etc. They are mostly group dance songs – chain dances accompanied by group or duo singing, and sometimes combining both solo singing and solo dancing.

A separate group consists of Armenian folk children’s folklore. According to the bearers, they are: songs related to child care (lullabies, bath, baby play և walking songs), live in an adult environment, և children’s songs (songs, caricatures, songs dedicated to nature, wildlife, celestial lights, playwright, choir horse riding և other types of songs). They live in a children’s environment. Some of the children’s folklore works have lost their original function, passed from adults to children. These are songs devoted to nature, or the celestial bodies, as well as various ceremonial expressions about droughts, or about the casting of lots, like “jangulum” songs, etc.

The function of a particular folk type (that is the environment it is performed in, or the aim it pursues) is of paramount importance for its survival. If the aim is (and keeps on being ) important for the environment, then the given type or genre will persevere. If the goal plays an important role for the environment (և continues to play), then the genre-type lifestyle is guaranteed.
Living mainly folklore species that have practical value:
1. a) in children’s games (counting-out songs, play songs, wordplays, tongue twisters, etc),
b) at children’s “rituals” (“jangulums” as a component of game rituals),
2. at wedding and burial rituals (poetic ceremonial folklore – wedding, birth, baptism, funeral),
3. at calendrical festive rituals (New Year, Ter’undez, Hambardzum, Vardavar, etc),
4. in popular parlance – mainly popular aphoristic expressions, structured patterns (fables, proverbs, curse spells, blessings, good wishes, caress words, swearwords, etc) that are used in everyday spoken idiom to make the speach more expressive or to affect the environment with the power of words,
5. at get-togethers, as popular means of a pastime (jokes, brain teasers, tongue twisters).

Modern Holidays

Նորօրյա տոներ համարվում են խորհրդային և անկախացման շրջանում ստեղծված տոները: Նորամուտ տոները գործնականում մասսայական արձագանք գրեթե չունեն: Դրանց մի մասի արարողակարգերն ու ծիսակարգերը ծանոթ չեն բնակչությանը, և մարդկանց հիմնականում բաժին է ընկնում ոչ թե մասնակցի, այլ հանդիսատեսի կարգավիճակ: Սրանք պայմանականորեն բաժանվում են հետևյալ ենթախմբերի.

Պետական-հասարակական տոներ և հիշատակի օրեր.
ՀՀ Սահմանադրության օրը նշվում է հուլիսի 5-ին և ոչ աշխատանքային օր է:
Հանրապետության տոնը Հայաստանի առաջին հանրապետության օրն է, նշվում է մայիսի 28-ին և ոչ աշխատանքային օր է:
Անկախության տոնը Հայաստանի երրորդ հանրապետության տոնն է, նշվում է սեպտեմբերի 21-ին և ոչ աշխատանքային օր է:

Հաղթանակի և խաղաղության տոնը նշվում է մայիսի 9-ին: Տոնը խորհրդանշում է Շուշիի հաղթանակը և խորհրդային ժամանակաշրջանից անցած Խորհրդային Միության հաղթանակը ֆաշիզմի դեմ: Այն ոչ աշխատանքային օր է:
Մայրենի լեզվի օրը նշվում է փետրվարի 21-ին:

Վերջին զանգը տարվա միջնակարգ դպրոցների շրջանավարտների զանգվածային մասնակցությամբ անցկացվող տոն է և նշվում է մայիսի 25-ին:

Գիտելիքի և դպրության օր նշվում է սեպտեմբերի 1-ին:
Երեխաների իրավունքների պաշտպանության օրը նշվում է հունիսի 1-ին:
Աշխատանքի օրը նշվում է մայիսի 1-ին, ոչ աշխատանքային օր է, անցել է խորհրդային շրջանից (աշխատավորության օր):
Կանանց տոնը նշվում է մարտի 8-ին, անցել է խորհրդային շրջանից:
Մայրության և գեղեցկության տոնը նշվում է ապրիլի յոթին, համապատասխանում է ավանդական տոնացույցի սուրբ Կույսի Ավետման տոնին:

Ադրբեջանում կազմակերպված ջարդերի զոհերի և բռնագաղթված հայ բնակչության իրավունքների պաշտպանության օր, նշվում է փետրվարի 28-ին:

Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր, նշվում է ապրիլի 24-ին, ոչ աշխատանքային օր է:
Երկրաշարժի զոհերի օրը նշվում է դեկտեմբերի 7-ին:

Մասնագիտական տոներ. նվիրված են տարբեր մասնագիտություններին, այդ թվում` զինվորական և քաղաքացիական ծառայություններին: Մասնագիտական տոների մեծ մասը տեղ չի գտել ՀՀ օրենքով սահմանված պետական տոնացույցում:
Բանակի օրը նշվում է հունվարի 28-ին, ոչ աշխատանքային օր է:

Երկրապահի օրը նշվում է մայիսի 8-ին:
Ուսուցչի օրը նշվում է հոկտեմբերի 1-ին:
Թանգարանների օրը նշվում է մայիսի 18-ին:
Բժիշկների օր:

Օտարամուտ համարվում են հետանկախացման շրջանում մուտք գործած օտար տոները:
Սուրբ Վալենտինը նշում է փետրվարի 14-ին:

Քրիսմոսը (Քրիստոսի Ծննդյան տոնը` ըստ Կաթոլիկ եկեղեցու) նշում է դեկտեմբերի 25-ին:

Lifecycle

Կենսափուլային են համարվում այն ծեսերը, որոնք ուղեկցում են մարդու ծնունդն, ամուսնությունն ու մահը: Այս խմբին են պատկանում հարսանիքը, ծնունդն ու մանկատածությունը և մահը:

Հարսանեկան են այն բոլոր ծիսական արարողությունները և ձևերը, որոնցով ապահովվում է տղամարդու և կնոջ սեռական կապի հարատև կայունությունն ու ամրությունը, նոր սերունդ ստեղծելու նպատակը:

Աղջիկտես է կոչվում այն ծիսակատարությունը, որի ընթացքում տղայի ազգականները, հիմնականում` կանայք, հնարավորություն են ստանում տեսնելու աղջկան, որպեսզի նրան հավանելու պարագայում խնամախոսեն: Ծեսը կարող է լինել ինչպես պաշտոնական` աղջկա ծնողների համաձայնությամբ, այնպես էլ` քողարկված` աղջկա տուն` այլ պատրվակով այցելելով կամ նրան որևէ այլ վայրում հանդիպելով:

Խնամախոսություն է կոչվում ծեսերի այն համալիրը, որի ընթացքում տղայի ազգականները, այժմ նաև ինքը` փեսացուն, ձգտում են աղջկա ծնողներից ստանալ տղայի հետ ամուսնացնելու համաձայնությունը: Ծեսը կարող է կրկնվել մի քանի անգամ, մինչև վերջնական պատասխանը:

Փեսատես են կոչվում խնամախոսությունից հետո` մինչև վերջնական պատասխանը, փեսայի ունեցվածքային և բնակարանային հնարավորություններին տեղում ծանոթանալու նպատակով աղջկա բարեկամների այցելությունները փեսայի տուն:

Խոսքկապ են անվանվում խնամախոսության ընթացքում ստացած դրական պատասխանը ամրապնդելու նպատակով հարսին որևէ նվեր (հիմնականում զարդ) նվիրելու կամ նույն նպատակով հարս ու փեսայի հայրերի` միասին գինի կամ օղի խմելու արարողությունները:

Նշանադրություն կոչվում է ապագա ամուսնության վերաբերյալ հարսի ու փեսայի բարեկամների համաձայնությունը պաշտոնապես ամրագրելու ծիսակատարությունների շարքը, որոնց ընթացքում հարսն ընդունում է որևէ զարդ` ի նշան համաձայնության և որպես գրավական` տվյալ երիտասարդի հետ ամուսնանալու որոշման:

Հարսնատես են անվանվում նշանադրությունից հետո փեսայի և նրա բարեկամների այցելությունները հարսի տուն, որոնք հաճախ ընծայաբերությամբ էին ուղեկցվում:

Հղե կտրել. ծես, որի ընթացքում ամուսնացող կողմերը պայմանավորվում են ամուսնության և հարսանիքի հետ կապված նյութական խնդիրների և ժամկետի շուրջ:

Շորձևեքը հարսի շորը ձևելու կանանց արարողություն է, որի ընթացքում հարսի զգեստի համար նախատեսված կտորի ծայրը մկրատով մի փոքր կտրում են, երբեմն էլ, իսկապես, շորացուն ձևում` մասերը բաժանելով մասնակիցների միջև` յուրաքանչյուրին մի մասը կարելու առաջադրանքով: Այժմ այդ ծեսի փոխարեն հարսը փեսայի կամ նրա բարեկամուհիների հետ գնում է մասնագիտացված խանութ` հարսանյաց զգեստ ընտրելու:

Հարսնևորների ընտրությունը քավորի նախաձեռնությամբ կազմակերպած խնջույքի ընթացքում հարսնառի մասնակիցների ընտրությունն է, որը պայմանավորված էր տվյալ խնջույքի ընթացքում գինովնալու փորձությանը դիմանալու և սթափ վարքագիծ դրսևորելու կարողությամբ:

Ալրմաղեք և գաթաթուխը հարսանեկան հացն ու գաթան պատրաստելու ծիսական արարողություններն են:
Գինեթափեքը փեսայի տանը հարսանեկան գինին առանձին անոթների մեջ լցնելու և համտեսելու արարողությունն է, որին հրավիրում էին նաև հարսի տղամարդ ազգականներին:

Հրավերի արարողությունը ենթադրում էր հարսանիքին մասնակցելու հրավերը:
Հալավօրհնեքը հարսի հանդերձի, փեսայի գլխարկի և քավորի սրի օրհնությունն է, որը կատարում է այդ նպատակով հրավիրված քահանան:

Ծառ կապելը կենաց ծառի հարսանեկան մանրապատկերը պատրաստելու ծիսականացված արարողությունն է:
Ազբանստում է կոչվում պսակի նախօրեին փեսայի ամուրի ընկերների խնջույքը, որի ժամանակ աճուրդով որոշվում է ազապբաշին՝ մակարապետը` ամուրիների ղեկավարը:

Ննջեցյալների օրհնությունը ենթադրում էր հարսանիքի նախօրեին փեսայի ննջեցյալ ազգականների օրհնությունը գերեզմանոցում կամ փեսայի տանը:

Հինադրեքը չամուսնացած աղջիկների և ամուրի երիտասարդների մատները հինայելու արարողությունն է:
Փեսաբաղնիքը քավորի մասնակցությամբ փեսային և ազապներին լողացնելու ծիսական արարողություն է:
Եզնմորթեք է կոչվում հարսանեկան խնջույքի համար մսացու ապահովելու նպատակով խոշոր եղջերավոր կենդանու հրապարակային և ծիսականացված մորթելը:

Հարս պտտեցնելը հարսի նախահարսանեկան այցելություններն ու նրա հյուրընկալումն է բարեկամների, հարևանների, քավորի տանը:

Հարսի բաղնիքը հարսանիքից առաջ հարսին տանը կամ հանրային բաղնիքում լողացնելու արարողությունն է:
Փեսաթրաշ է կոչվում փեսային հրապարակավ ածիլելու ծիսական արարողությունը:
Փեսա հագցնելը ծիսական արարողություն է, որի ընթացքում գովերգվում է փեսայի զգեստը և փեսացուն կարգվում է թագ(ա)վոր:

Քավորի հետևից գնալը ենթադրում է հարսնառ գնալուց առաջ քավորի հետևից երաժիշտների ուղեկցությամբ պատվիրակություն ուղարկելը:

Հարսնառը հարսի հետևից ուղևորվող փեսայի կողմի պատվիրակաթյան ծիսական երթն ու վերադարձն է:
Աղվեսի այցելությունները կատարվում էին հարսանեկան (հաճախ նաև` նշանդրեքի) թափորի տեղաշարժերի մասին նախապես լուրը հասցնելու նպատակով, ինչն իրականացնում էր մեկը, որին դիմավորում էին թշնամաբար` փորձելով խոչընդոտել նրա մուտքը հարսի տուն, քանի որ նրա խնդիրներից մեկը հավանոցից հավ գողանալն էր: Հետագայում հավն ուղղակի նրան պարգևատրում էին` լուրը հասցնելու համար:

Հարս հագցնելը (գլուխ կապելը) երկու կողմերի կանանց մասնակցությամբ և քավորկնոջ գլխավորությամբ հարսին զգեստավորելու և աղջկա սանրվածքը կնոջ սանրվածքով փոխելու արարողությունն է:
Հարսի տան հարսանեկան խնջույքը ենթադրում է ամուսնությունն ու նոր բարեկամությունը հաստատող կենացների շարք, որն ուղեկցվում է երգով և պարով:

Ամուսնության պաշտոնական գրանցումը կարող է լինել եկեղեցական (թոնրի) պսակադրության և ՔԿԱԳ-ում (զագսում) հանդիսավոր գրանցման ձևերով:

Սրբազան կենտրոնների այցելությունները նախատեսում էին տվյալ բնակավայրի սրբազան տարածքները. օջախներ, մատուռներ, եկեղեցիներ, հուշարձաններ :
Փեսայի բերանբացեքը հարսի ծնողներից փեսային տրվող նվերն է, որից հետո փեսան իրավունք էր ստանում նրանց հետ խոսել:

Հարսի հրաժեշտը ենթադրում էր հարսի ծիսականացված հրաժեշտն իր ծնողներին, բարեկամներին, ինչպես նաև նորապսակների հրաժեշտը հարսի տանը (թոնրին):
Դուռ բռնելը հարսի տան դռան մոտ հարսի եղբոր հարուցած խոչընդոտն էր քրոջը տնից դուրս հանելիս, ինչը վերացվում է եղբորը առաջարկված և սակարկվող գումարը տալուց հետո:
Խնամապաչը խնամիացող երկու կողմերի երիտասարդների համբուրելու փորձն է հակառակ կողմերի չամուսնացած աղջիկներին:

Ճանապարհ փակելը ենթադրում է հարսի գյուղի կամ թաղի երիտասարդների հարսանեկան թափորի ճանապարհը խոչընդոտելը, որը վերանում է հակառակ կողմից գումար, մթերք ստանալու կամ տղայի պատվիրակության անդամների հետ մենամարտելու դեպքում:

Հարսի օժիտի տեղափոխումը ենթադրում է հարսի օժիտի ծիսականացված տեղափոխումը փեսայի տուն:
Սեղան դուրս հանելը հարսանեկան թափորի ճանապարհին փեսայի ազգականների և հարևանների հյուրասիրության սեղաններ դուրս հանելն է` ի նշան բարեկամության և հարգանքի:

Կոխ է կոչվում փեսայի տան բակում նորապսակներին դիմավորելու ծիսակարգի այն մասը, երբ փեսայի ծնողները կամ տոհմի նահապետն ու նրա կինը կատակով մենամարտում են, և երիտասարդների օժանդակությամբ, որպես կանոն, հաղթում է կինը:

Շեմի ծեսերի մասն են կազմում նորապսակներին առատությունը, պտղաբերությունը, հաջողությունը ապահովելու և չարից պաշտպանելու նպատակով փեսայի տան շեմի մոտ կատարվող բազմաթիվ ծեսերը, ներառյալ` նորապսակների ուսերին լավաշ գցելը, մեղր հյուրասիրելը, նրանց գլխին ցորեն, քաղցրավենիք շաղ տալը, ափսե կոտրելը, նուռ ջարդելը, սրի (ծաղիկի) տակով անցնելը և այլն:

Մատաղ շեմին. նորապսակների ոտքերի մոտ մանր եղջերավոր կենդանի կամ հավ (աքլոր) զոհաբերելու արարողությունն է:
Օջախ բարևելու ժամանակ փեսայի տան թոնրի շուրջը նորապսակները երեք կամ յոթ անգամ պտույտ են կատարում:
Հարս նստեցնել ծեսը կազմված էր մի քանի գործողություններից` փեսայի տանը հարսի տեղը զբաղեցրած երեխային նվեր տալով հեռացնելը, հարսին նվեր տալով կամ խոստանալով՝ այդ տեղում նստեցնելն ու գիրկը տղա երեխա տալը` ապագայում նույնը ունենալու ակնկալիքով:

Հարսանեկան խնջույքը փեսայի տան հարսանեկան հացկերույթն է, որի ընթացքում կենացների և պարերի միջոցով (այժմ նաև` հարսանյաց տորթը կտրելով) վավերացվում է նոր ընտանիքի ստեղծումը, հարսի և փեսայի ընտանիքների բարեկամության սկիզբը, ուրախ ու անկաշկանդ մթնոլորտով վերահաստատվում համայնքի միասնությունը:
Նվիրատվությունը (կանչ) հարսանեկան հանդեսի ընթացքում հրապարակային ընծայաբերումն է նորապսակներին, որը հաճախ գրանցվում է, իսկ նախկինում հատուկ հայտարարվել է:

Տարոսը փոխանցելու ծեսերը նորապսակներին խորհրդանշող կամ պատկանող որևէ իրի (օր.` կոնֆետներ, խնձոր, գաթա, տարոսիկներ, նրանց կոտրած ափսեի փշուրներ, ծաղկեփունջ, վզկապ, գուլպայի կապ) փոխանցումն է հարսանիքի ամուրի մասնակիցներին` նմանատիպ երջանկություն հաղորդելու կամ նրանց ամուսնությունը գուշակելու համար:
Օժիտ բացելը հարսի օժիտի պարունակությունը փեսայի բարեկամուհիներին ներկայացնելու արարողությունն է:
Հարսի պարը հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հարսի մենապարն է, որի ընթացքում նրան առատորեն շաբաշ (գումար) է բաշխվում:

Մոմերով կամ վերջին պարը հարսանիքի ավարտին ամուսնացածների կլոր պարն է, որի ընթացքում պարողները ձեռքերում պահում են վառվող մոմեր:
Փեսադատը հարսանեկան խնջույքի ավարտին ծիսականացված ներկայացում է, որի ընթացքում փեսայի ազգի փեսաներին, երբեմն էլ հենց փեսային, դատում են, և մահապատժից ազատելու միակ միջոցը նրանց զոքանչների հյուրասիրությունն է լինում:

Հավթռոնքը ամուրիների (ազապների), հաճախ նաև փեսայի մասնակցությամբ թրի մեկ հարվածով հավերի գլուխները կտրելու ծիսական արարողությունն է: Խաշի օրը հարսի տեղափոխության հաջորդ օրն է, երբ նրա ազգականների մասնակցությամբ փեսայի տանը խաշի հյուրասիրություն է մատուցվում:

Թագվերացը փեսայի և հարսի նարոտի քանդումն ու պսակի վերացումն է, ինչը փեսայի քավորի մասնակցությամբ տանը քահանան է իրականացնում: Այս արարողությունից հետո նորապսակները իրավունք են ստանում մտնել առագաստ:
Առագաստի ծեսերը ենթադրում են հարսին և փեսային առագաստ մտնելու նախապատրաստող գործողությունները, այդ թվում՝ առանձին անկողին հատկացնելը և հյուրասիրությունը:

Կարմիր խնձորը հարսի կուսությունը վկայող ծիսական գործողություններն են, որոնց ընթացքում երբեմն ներկայացվում է հարսի կուսությունը վկայող սավանը, երեք հոգանոց կանանց պատվիրակություն է ուղարկվում հարսի տուն, որտեղ կազմակերպվում է աչքալուսանքի հյուրասիրություն, իսկ պատվիրակ կանայք նվերներ են ստանում:
Ոտնլվան հարսանիքի ավարտից հետո հաջորդ օրը հարսի կողմից փեսայի ընտանիքի տղամարդ անդամների ոտքերը լվանալու ծեսն է:

Գլուխ լվանալը հարսանիքից մի շաբաթ անց հարսի գլուխը նրա մոր մասնակցությամբ լվանալու, իսկ այժմ` նրա հագած շորերն ու նվերները բերելու արարողությունն է, որն ուղեկցվում է կանանց հյուրասիրությամբ, այնուհետև` աղջկա կողմի կանանց պատասխան նվիրատվությամբ:

Խնամականչ են անվանում հետհարսանեկան այն արարողությունը, որի ընթացքում հարսի մայրը, այժմ նաև ընտանիքի մյուս անդամները, հրավիրվում են փեսայի տուն` հյուրասիրության:
Քառասունքը նորապսակներին, հատկապես հարսին չար ուժերից պաշտպանելու և արգասավորությունն ապահովելու քառասնօրյա հետհարսանեկան արգելքների համալիր է. չլողանալը, այլ հարսանիքներ կամ քառասունքի մեջ գտնվող այլ կանանց և մեռելատներ չայցելելը և այլն:

Դարձը հարսի ժամանակավոր վերադարձն է հորանց տուն` քառասունքի ավարտի կամ առանձին տոների կապակցությամբ:
Քավորի պատասխանը փեսայի ծնողների նվերն է քավորին` ի պատասխան հարսանիքին նրա արած ծախսերի և հյուրասիրության:

Տոնական փայերը նշանդրեքից մինչև հարսանիք տաղավար տոներին երկուստեք տրվող փոխադարձ նվերներն էին, իսկ ամուսնության առաջին տարվա ընթացքում միայն հարսին` ըստ նրա տեղակայման:

Ծնունդ և մանկատածություն ծեսերը երեխայի ծնունդը նախապատրաստող, ծննդաբերության ժամանակ իրականացվող և հետծննդյան խնամքի հետ կապված ժողովրդական ծեսերն ու արարողություններն են:
Աղջիկների վերարտադրողական կարողություններն ապահովող ծեսերը չամուսնացած աղջիկների ապագա պտղաբերությունը պաշտպանող ծեսերն ու արգելքներն են, որոնք սեռական հասունության շրջանում պայմանավորում էին հասունացող աղջիկների որոշակի վարքագիծն ու տարազը:

Ամլության դեմ ծեսերը ամլությունը կանխարգելող կամ բուժող և այդ նպատակով գերբնական ուժերի վրա ազդող ծիսական գործողություններն են` ամլությամբ տառապող զույգի մեկուսացումը, բարձը փոխելը (ամուսնու ամլության պարագայում երեխա ունենալու նպատակով այլ տղամարդու հետ կենակցելը), սենյակ փոխելը, հմայիլների կիրառումը, ուխտագնացությունը սրբերի մատուռներ, գողությունը` մատուռից վերադարձի պայմանով, ուխտագնացությունը և այնտեղ կատարվող գործողությունները` մերկ փորով քարին պառկելը, պորտաքարի շուրջը պտտվելը ևն, ծակ քարի միջով անցնելը, սուրբ ծառի տակ սուտ բարուր օրորելը, ննջեցյալի գերեզմանին ջուր խմելը, Բարիկենդանին երդիկից անցնելը, Տերընդեզին խարույկի վրայից թռչելը, Ջրօրհնեքի, Համբարձման և Վարդավարի նախօրեին գետում լողալը ևն:

Հղիությունը պաշտպանող ծեսերը ենթադրում են հղիության ընթացքում պտուղը և մորը չար ուժերից կամ այլ վտանգից պաշտպանող գործողություններ և սահմանափակումներ:

Գուշակություններն ապագա երեխայի վերաբերյալ. ապագա երեխայի սեռի, տեսքի ու բնավորության վերաբերյալ գուշակություններն են` ըստ հղի կնոջ ֆիզիկական վիճակի, զգացողության և պահվածքի (օր.` գուշակում էին նմանություն այն մարդուն, ում ներկայությամբ պտուղի խաղը մայրն առաջին անգամ զգացել է ևն):

Ապագա երեխայի կազմավորմանն ազդող ծեսերը հղի կնոջ ձեռնարկած հատուկ մոգական գործողություններն են՝ ապագա երեխային այս կամ այն ֆիզիկական հատկանիշը հաղորդելու նպատակով (օր.` հղի կնոջ ձու գողանալը` երեխայի թշերին փոսիկներ առաջացնելու համար, երեխայի մարմնին խալ առաջացնելու նպատակով տավարի փայծաղ ուտելիս սեփական մարմնի համապատասխան մասին դիպչելը, երկար վիզ ունենալու համար երկարավիզ կժով ջուր խմելը և այլն):
Ծննդաբերությանը բարի ուժերին ներգրավելու և չարը վանելու ծեսերը ծննդաբերության ընթացքում բարի ուժերի աջակցությունն ապահովող ու չար ուժերին (ալ(ք)երին, նիաթներին, թփխիներին) և այլ վնասաբերներին վանելու կամ մոլորեցնելու գործողություններն են (օր.` ծննդկանի տակը թոնրից մոխիր լցնելը, աղոթք ասելը, ծննդկանի գլխավերևում Աստվածածնին պատկերելը, տարբեր հմայիլներ օգտագործելը, ծննդկանին տղամարդու գլխարկ դնելը, հավի կտրած գլուխը կամ այծի լյարդը երդիկից դուրս գցելը, ծննդկանի դեմքին լեղակ քսելը, ուշագնաց ծննդկանին օգնության հասած տղամարդկանց` քավորի, ամուսնու ներկայությունը, ծննդկանի և նրա ամուսնու մեջքերը իրար դեմ տալը և այլն):
Երկունքը հեշտացնող ծեսերը ծննդաբերության ընթացքում հիմնականում նմանողական մոգությամբ ծնունդը հեշտացնելու նպատակով կատարվող գործողություններն են, որոնք ենթադրում էին տան և կահույքի դռների, կողպեքների ու կաթսաների խուփերի բաց անելը, կոճակների, գոտիների և կապերի արձակումը, ծննդկանի ոտքերի մոտ երդիկից ձու գցելը, ամուսնու, քավորի կամ սկեսրոջ փեշից ջուր խմելը ևն:

Նորածնի հետ կապված ծեսերը ուղղված էին նորածնին պաշտպանելուն, նրա առողջությունն ու հաջողությունն ապահովելուն (օր.` ընկերքը շեմի տակ թաղելը, աղաջրում լողացնելը, կտուրում պտույտ տալը, օրորոցից հմայիլներ կախելը ևն):

Նորածնի պորտի հետ կապված ծեսերը ծնունդի ժամանակ նորածնի պորտ կտրելն ուղեկցող ծիսական գործողություններն ու պորտի ընկած կտորը որոշակի տեղում զետեղելն է: Վերջինս կատարվում է նորածնին համապատասխան ապագա հաղորդելու նպատակով (օր.` պորտը ընդարձակ տեղ գցելով, հավատում էին, որ տղա երեխան հասարակության մեջ հարգված մարդ է դառնալու, իսկ աղջկա պորտը տան անկյունում էին թաղում, որպեսզի ապագայում նա դառնա համեստ տանտիկին ևն):

Երկունքից հետո ծննդկանի հետ կապված ծեսերը ծննդկանին պաշտպանելու և նրա առողջությունը վերականգնելուն ուղղված ծիսական գործողություններն են, որոնք հետևում են անմիջապես ծննդաբերությանը (օր.` ծննդկան լողացնելը, ծննդկագավաթով /եղաձու, յուղ ու մեղր ևն/ հյուրասիրելը, ծննդկանի մեկուսացումը, քահանայի տուն փարատելը, հմայիլներով պաշտպանվելը և այլն):

Աչքալուսանքը երեխայի ծննդի մասին լուրը տարածելու և ստանալու դեպքերում նախատեսված գործողություններն են (լուր բերողին նվեր տալը, ընծայաբերություն և հյուրասիրություն ևն):
Մկրտությունը նախկինում երեխաների բարձր մահացության պատճառով ձգտում էին կատարել հնարավորինս շուտ: Այս ծեսով ապահովվում էր ոչ միայն նորածնի քրիստոնյա (հիմնականում՝ հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ) դառնալու հանգամանքը, այլև չեզոքացվում չարքերի հնարավոր ազդեցությունը:

Նորածնի օժիտը աղջկա ծնողների պատրաստած անհրաժեշտ պարագաներն են` ներառյալ երեխայի անկողինը:
Քառասունքը ծննդկանին և նորածնին չար ուժերից և կոխից պաշտպանելու քառասնօրյա հետծննդյան արգելքների համալիր է. մոր չլողանալը, արևին նայելուց խուսափելը, նորածնին լուսնին ցույց տալը, քառասունքի մեջ գտնվող նորապսակներին, ծննդկաններին այցելելը, ինչպես նաև` մեռելատուն չգնալը ևն:
Քառասունքից հանելու ծեսերը կատարվում են քառասունքի վերջին օրը և ենթադրում են ծննդկանին և նորածնին քառասնօրյա արգելքներից ազատելու ծեսերը (օր.` արևի երես դուրս բերել, որի ժամանակ նրանց առաջին անգամ տանից դուրս են հանում և երեսները պարզում դեպի արև, քառասունքից հանելու եկեղեցական արարողություն, լողացնելու ծես և այլն):

Նորածնի աճն ազդարարող և դրան նպաստող ծեսերը ներառում են նորածնի աճի առաջին նշանների հետ կապված և նրա որոշ կարողությունները զարգացնելուն ուղղված ծեսերը` առաջին եղունգ կտրելը, առաջին ատամ հանելը, մորամազը կտրելը, քայլեցնելը, լեզու բանալը ևն:
Հուղարկավորության և հիշատակի ծեսերը մարդու մահը, թաղումը և հիշատակման օրերը ամբողջացնող ծեսերի համակարգ է:

Հոգևարքն ուղեկցող ծեսերն ուղղված էին հեշտացնելու հոգին մարմնից անջատելու պահը (օր.` դռներ և պատուհաններ բացելը, գլխի տեղը փոխելը, մահացողի ոտների տակ սև հավ կամ կատու մորթելը ևն):
Մեղքերի թողությունը քահանայի ներկայությամբ մեղքերի խոստովանության և թողության ծիսակատարությունն է:
Ննջեցյալի մարմնի հետ կապված ծեսերը հանգուցյալի մարմինը հուղարկավորությանը նախապատրաստող արարողություններն են (օր.` աչքերը փակել, լողացնել, ծնոտը կապել ևն):
Հանգյուցալի զգեստավորումը պատանի մեջ փաթաթելը և կարելը, դեմքին խաչաձև վարշամակ դնելը և զգեստի հետ կապված այլ գործողություններն են:

Հուղարկավորությանը տան հետ կապված ծեսերը ներառում են հանգուցյալի տունը հուղարկավորության համար հատուկ հարդարելու սովորույթները (օր.` պատանքից ավելացած կտորը տան սյանը կապելը, արտացոլող երես ունեցող կահույքի, հայելիների վարագուրում):

Հանգուցյալի հարազատների սգո ծեսերը ենթադրում են հանգուցյալի ընտանիքի անդամների սգո վարվելակարգային դրսևորումները (սև գույնի տարազ կրելը, մազերն արձակելը, սափրվելը ևն) և հատուկ արարողությունները` ուղղված նրանց հանգուցյալից անջատելուն` մի կողմից, մյուս կողմից` նրանց հասարակությունից որոշ չափով մեկուսացնելուն:
Ննջեցյալին տնից դուրս հանելու ծեսերն ուղղված են նախ՝ նրա դրված տեղին, ապա` դռանն ու շեմին որպեսզի ննջեցյալին մոլորեցնեն և արգելափակեն հոգու հետդարձը (օր.` դագաղը պտտեցնելը, գանձ ասելու ծեսը ևն):
Հրաժեշտի ծեսերը վերաբերում են ննջեցյալի ընտանիքի անդամների հրաժեշտին հանգուցյալի հետ տան բակում և գերեզմանոցում:

Գերեզմանը փորելու ծեսեր (օր.` քահանայի օրհնությունը, մեռոն կաթեցնելը, բահ ու քլունգով խաչ կազմելը):
Հուղարկավորություն գերեզմանոցում ծիսակատարությունը ներառում է. հանգուցյալին վերջին հրաժեշտ տալը, հողին հանձնելը, խնկարկելը, օղորմաթաս խմելն ու այլ արարողություններ:
Գերեզմանոցից հետդարձի ծեսերը ենթադրում են գերեզմանոցից վերադառնալու ճանապարհից չշեղվելը, հետ չդառնալը, կոշիկից գերեզմանոցի հողը մաքրելը, մինչև տուն մտնելը ձեռքերը լվանալը ևն:
Հոգեհացը ննջեցյալի հիշատակին նվիրված, նրա հոգին հագեցնող և համայնքի միասնությունը հաստատող հատուկ ճաշկերույթն է:

Այգահող/էգնահողը հուղարկավորության հաջորդ առավոտյան գերեզմանոց այցելել է կանանց մասնակցությամբ (նրանց արգելված էր ներկա գտնվել բուն հուղարկավորությանը), և հաց էր տրվում գերեզմանոցում և հանգուցյալի տանը:
Յոթը մահվան յոթերորդ օրը գերեզման այցելելն է և դրա օրհնությունը, խնկարկումն ու հացկերույթը հանգուցյալի տանը:
Քառասունքը մահվանը հաջորդող քառասուն օրերի ընթացքում հանգուցյալի ընտանիքի անդամների վարքագծային որոշ կանոններն ու սահմանափակումներն են, որոնք հանվում են վերջին օրը` գերեզման այցելելուց, օրհնելուց, ուտեստից հանգուցյալի հոգուն բաժին տանելուց և քառասունքի հոգեհացը տալուց հետո:
Տարին մահվան մեկ տարին լրանալու օրվա ծիսակատարությունն է, որը ենթադրում է գերեզմանի այցելություն, օրհնություն, ուտեստից հանգուցյալի հոգուն բաժին տանելը և տարվա հոգեհաց մատուցելը:
Մեռելոց կամ հիշատակի ծես տաղավարային տոներին (այժմ նաև` որոշ պետական տոներին), հաջորդող օրը ննջեցյալների հիշատակին նվիրված ծիսակատարությունն է, որը ենթադրում է գերեզմանոց այցելություն, օրհնություն, ուտեստից հանգուցյալի հոգուն բաժին տանել և տաղավարային տոների ծիսակարգ կազմող հատուկ եկեղեցական արարողություն:

Folk Music

Folk Music Ներկայացնում է շեշտ ու հանգով, չափ ու կշռով ամբողջացած բանահյուսական և երաժշտական (պարերգերում, ծիսաշարերում և դրանց հարող երգատեսակներում նաև` շարժական) տեքստերի համաձույլ կերտվածքներ: Տրոհվում է 4 բաղադրիչների՝ կենցաղային կանչեր, ժողովրդական երգարվեստ, ժողովրդապրոֆեսիոնալ երգարվեստ և պրոֆեսիոնալ երգաստեղծություն:

Կենցաղային կանչերը ներկայացնում են ժողովրդի առօրյա կենցաղում տեղ գտած մարդկային ձայնի՝ կոկորդի միջոցով արտաբերվող հաղորդակցման ազդանշանային խորհրդանիշերի խոսքաելևէջաչափական միաձույլ, փոքրածավալ (մեկ, երկու հնչյունից մինչև մեկ երաժշտական ֆրազ) կառույցներ:

Ձայնով՝ կոկորդով կամ սուլոցով, արտաբերվող երգային ազդանշաններ:
Ընտանի կենդանիներին ուղղված կանչ-հորդորներ:
Քաղաքների կամ գյուղերի փողոցներում, բակերում հնչող մանրավաճառների կանչեր:
Ժողովրդական երգարվեստը գյուղական կամ քաղաքային կենցաղում երաժշտախոսքային (նաև պարային և թատերային գործողությունների շարժական տեքստերի) միաձույլ, տիպային ելևէջաչափական կառույցներ ունեցող, և լիարժեք ավարտուն միտք արտահայտող դրսևորումն է՝ հետևյալ ենթատեսակներով․

Ծիսական երգեր.
Տոմարական-օրացուցային.

Ամանորի
Պասի կամ պահքի
Զատկի կամ Համբարձման
Տերընդեզի
Ծաղկազարդի
Ջանգյուլումի
Վարդավառի:

Տոհմային-ընտանեկան.

Ծնունդ
Կնունք

Հարսանիք

Փեսայի, հարսի և այլ գովքեր
Հարսնառի երգեր
Կատակերգեր
Պարերգեր

Հուղարկավորություն.

Լացեր կամ լալիքներ
Ողբերգեր

Վիպական երգեր.

Պատմական և կենցաղային պատմողական երգեր
Պատմա-հայրենասիրական երգեր

Աշխատանքային երգեր.

Որսորդական
Ձկնորսական

Երկրագործական.

Գութաներգեր
Կալի երգեր
Սայլերգեր
Քաղհան
Չանաքի

Կանանց առտնին աշխատանքային.

Սանդի
Կթի
Խնոցու
Երկանքի
Բուրդ գզելու
Ճախարակի:
Տղամարդկանց արհեստների հետ կապված:

Բանաստեղծների տեքստերով երգեր.

Պանդխտության
Զինվորագրության
Հայդուկի
Կատակերգեր
Սիրերգեր
Պարերգեր

Մանկան խնամքի հետ կապված.

Մանկատածության և տղաբերքի
Օրորերգեր
Մանկան լոգանքի
Մանկախաղաց

Մանկական երգեր.

Ճոճանակի
Համրանքի (հաշվերգեր)
Բառախաղ-երգեր

Գուսանաաշուղական (ժողովրդապրոֆեսիոնալ) երգարվեստ:

Ընդգրկում է վիպասացների,միջնադարյան գուսանների, աշուղների, ինքնուս ստեղծագործողների հորինվածքները՝ հետևյալ ենթատեսակներով.

Վիպասացների երգարվեստ.

Դյուցազնավեպ (էպոս)
Դյուցազներգեր

Միջնադարյան գուսանների և աշուղների (նաև մերօրյա գուսանների) հորինվածքներ.

Խոհափիլիսոփայական
Բարոյախրատական
Պատմա-հայրենասիրական
Ծիսական
Երգիծական-կատակային
Կենցաղային
Սիրային
Երգ-հանելուկներ (աշուղական մրցույթների ժամանակ
Երգեր՝ աշուղական հեքիաթներից ու սիրավեպերից:

Գյուղական և քաղաքային կենցաղում 20-21-րդ դարերում ձևավորված աշուղական ստեղծագործությունից էապես զանազանվող ինքնուս ստեղծագործողների հորինվածքներ:
Պրոֆեսիոնալ (մոնոդիկ) երգարվեստ: Ընդգրկում է միջնադարյան տաղերգուների երգարվեստը, ինչպես նաև հայ հոգևոր երգաստեղծությունը՝ հետևյալ ենթատեսակներով.

Միջնադարյան տաղերգուների հորինվածքներ.

Հոգևոր տաղեր
Աշխարհիկ տաղեր
Հոգևոր երգարվեստ
Սաղմոսներ
Շարականներ
Պատարագի երգեցողություն:

Vocal-instrumental

Դրսևորում է գտել հայ ժողովրդական և ժողովրդապրոֆեսիոնալ երգարվեստում՝ որպես երգերին երաժշտապես լրացնող շարադրաձև, որն իր կատարման եղանակով նրանց հավելում է զուտ նվագարանային կերտվածքի ելևէջաչափական ուղղորդումներ, ինչն էլ փոխակերպում, հարստացնում է երգերի երաժշտական բովանդակությունը:

Գյուղական և քաղաքային երգեր, որոնք ունեն նվագակցություն:
Գուսանաաշուղական երգային հորինվածքներ, որոնք ունեն նվագակցություն:

The intangible cultural heritage of the Republic of Armenia

All posts by : ICH ARMENIA