Автор статьи: Сергей Варданян (научный сотрудник отдела теории фольклора и истории НАН РА).
Статья опубликована в 1-м номере «ИНСТИТУТА АРХИТЕКТУРЫ И ЭТНОГРАФИИ» НАН РА.
Уникальные армянские слова в турецком амшенском диалекте.pdf
Համայնքը հողային ընդհանուր սեփականության վրա հիմնված և համապարտ երաշխավորությամբ կապված համատեղ բնակվող գերդաստանների և փոքր ընտանիքների տնտեսական ու սոցիալ-հասարակական ինքնամփոփ ինքնակառավարվող միավորումն է: Այն ներկայացնում է հասարակական կառուցվածքի վարչական ստորին օղակը:
Համայնքը բաղադրվում է կառուցվածքի և գործառույթի:
Կառուցվածք: Ներկայացնում է համայնականների և համայնքի ինքնավարման մարմինների ամբողջություն և ունի 6 բաղադրիչներ.
Համայնքի լիիրավ անդամներ. մշտական բնակվող, հողօգտագործման և համայնական ժողովում ձայնի իրավունք ունեցող հարկատու գյուղացիներ, որոնք գրանցված են պաշտոնական կամերալ ցուցակներում:
Համայնքի ոչ լիիրավ անդամներ. ժամանակավոր բնակվող, հողօգտագործման և համայնական ժողովում ձայնի իրավունք չունեցող և պաշտոնական կամերալ ցուցակներում չընդգրկված գյուղացիներ:
Համայնական ժողով. Համայնքի ինքնակառավարման գլխավոր մարմին, որը լուծում և կարգավորում է համայնական կյանքի հիմնական խնդիրները: Ունի կազմակերպչական, տնտեսական, հարկման, ներընտանեկան միջամտության և այլ իրավասություններ: Համայնական պաշտոնավարներ (ավանդականում` գյուղապետ, գզիր, գանձապահ, ջրաբաշխ, հարկահավաք, դատավորներ և այլք). Համայնական ժողովով ընտրվող գյուղական ինքնակառավարման վարչական մարմին` գյուղապետի ղեկավարությամբ:
Ավագանի. հասարակական կյանքն ու սովորութային իրավունքները վերահսկող համայնական ժողովներում ձայնի գերակշռություն ունեցող, գյուղում հեղինակություն ու հարգանք վայելող ծերունիների խումբ` համայնական կառավարման համակարգի խորհրդակցական մարմին:
Գյուղական դատարան. համայնքի ժողովով ընտրվող, համայնականների միջև սովորութաիրավական հարաբերությունները կարգավորող, վիճահարույց, բարոյաէթիկական և այլ հարցեր քննող և վճիռ կայացնող վարչական մարմին:
Գործառույթ: Ներառում է համայնական կյանքի տնտեսական և հասարակական բնագավառները և տրոհվում է 7 բաղկացուցիչների.
Տնտեսական-շինարարական գործառույթը ենթադրում է հողաբաշխման, հողօգտագործման (վարելահող, արոտավայր, խոտհարք, անտառներ, այգիներ և այլն), ջրաբաշխման (ոռոգման և խմելու ջրերի), երկրագործական և անասնապահական աշխատանքների կազմակերպման (ժամկետները` սկիզբը, ընթացքը և ավարտը, համայնական հովիվ և դաշտերի գիշերային պահակներ վարձելը), ընչազուրկ ընտանիքներին հողաբաժին հատկացնելու, հողը վարձակալության և վարկով տալու, հարկման, ճանապարհների ու կամուրջների կառուցման և կարգավորման, առուների մաքրման, դպրոցի և եկեղեցու վերանորոգման ու շինարարության, աղքատ ընտանիքների բնակարանների վերանորոգման և այլ խնդիրները:
Պաշտպանողական գործառույթը ենթադրում է համայնքի անդորրն ու անվտանգությունն ապահովելու խնդիրները և համայնքի տարածքի պաշտպանական կառույցների շինարարությունն ու վերանորոգումը:
Բարոյա-վարքագծային գործառույթը ենթադրում է ամուսնաընտանեկան հարաբերությունների նորմերի վերահսկումը (ընտանեկան հավատարմության, դաժան վերաբերմունքի, որբի ու այրու ժառանգական իրավունքի պաշտպանություն, կրոնական հավատափոխության խնդիրներ և այլն):
Տոնա-ծիսական գործառույթը ենթադրում է օրացուցային տոների, ուխտագնացությունների ու հասարակական մատաղների, հիշատակի օրերի կազմակերպումը:
Հասարակական ժամանցի և հյուրընկալման գործառույթը ենթադրում է փահլեվան, աշուղ հրավիրելը, շրջիկ դերասանների խմբերին ընդունելը, համայնքի հյուրերի տեղաբաշխումն ու հյուրասիրությունը:
Ազգատոհմը ազգի ընդհանուր հիմնադրից սերված, մի քանի սերունդ միավորող, ազգակցական թաղերով բնակվող, տոհմային ընդհանուր սեփականություն ունեցող արյունակիցների խումբն է: Այն տրոհված է երկու բաղկացուցիչների` ձևի և գործառույթի:
Ազգատոհմի ձևերը ևս տրոհվում են երկու բաղադրիչների` գերդաստան և փոքր ընտանիք:
Գերդաստան. ՄAի քանի ամուսնական զույգերից և նրանց երկու, երեք և ավել սերունդներից բաղկացած, մի հարկի տակ համատեղ ապրող բազմանդամ ընտանիք, որն ազգակիցներից բացի ներառում է նաև ոչ արյունակցական կապեր ունեցող անդամների (որդեգիր, տնփեսա, տանու մշակներ և այլն): Ընդհանուր հողային և գույքային սեփականության վրա հիմնված այդ միությունը առանձնանում է կուռ սեռատարիքային կառուցվածքով թե՛ աշխատանքային ողջ գործունեության մեջ, թե՛ ներընտանեկան հարաբերություններում:
Փոքր ընտանիք. բազմանդամ գերդաստանի ստորին օղակ կամ նրանից առանձնացված ինքնուրույն միավոր, որն ունի մասնավոր սեփականություն և անհատական-ընտանեկան աշխատանքի բաժանում:
Գործառույթ. Անկախ ձևից, ընտանիքն ունի կենսապահովման, վերարտադրողական, ինչպես նաև հոգևոր արժեքների պահպանման ու փոխանցման գործառույթներ, որոնք տրոհվում են հետևյալ բաղադրիչների.
Ժառանգական-իրավական գործառույթը ենթադրում է ժառանգական իրավունքների պահպանում և վերահսկում (ընդհանուր և անձնական սեփականություն` շարժական և անշարժ գույք):
Տնտեսական գործառույթը ենթադրում է ներսի և դրսի աշխատանքի սեռա-տարիքային բաժանումը, դաշտամշակության, անասնապահության, այգեգործության և մյուս ճյուղերի հետ կապված աշխտանքների և զբաղմունքների, տնայնագործության կազմակերպումը:
Վերարտադրողական-դաստիարակչական գործառույթը ենթադրում է սերնդաճի ապահովումն ու վերահսկումը, երեխաների խնամքն ու դաստիարակությունը (աղջիկ-տղա տարբերակմամբ):
Ամուսնական և ընտանեկան հարաբերությունների վերահսկման և կարգավորման գործառույթը ենթադրում է ամուսնական զույգերի ընտրություն, հաս ու չհասի պահպանում (յոթ պորտ), համաձայնություն տալ և ստանալ (գերդաստանի ավագի, տոհմի նահապետի, ծնողների և այլոց), օժիտ պատրաստել և գլխագին որոշել, հարսանիքի կազմակերպում, հասարարակական հացկերույթների կազմակերպումը ամուսնության, մկըրտության, հուղարկավորման և տոների ժամանակ:
Բարոյա-վարքագծային գործառույթները ենթադրում են գերդաստանի և ընտանիքի պատվի խնդիրները, ավագ-կրտսեր, կին-տղամարդ հարաբերությունների կարգավորումը, չխոսկանության և խուսափումների նորմերի պահպանումն ու վերահսկումը:
Հյուրասիրության գործառույթը ենթադրում է հյուրընկալման ավանդական ձևերը (ուտեստ, օթևան և հագուստ տրամադրելը, պատվավոր տեղ հատկացնելը, ոտները լվանալը, ճանապարհ ուղեկցելը և այլն):
Ժամանցի կազմակերպման գործառույթը ենթադրում է աշխատանքից ազատ ժամերին և որոշակի տոներին հասակակից խմբերի սեռա-տարիքային բաժանմամբ հավաքույթներ (օդա կամ սաքու նստելու սովորույթ), որոնք ուղեկցվում են հեքիաթ և ավանդազրույցներ ասելով, նախնիների վարքն ու բարքը հիշելով, աշուղների մրցույթով, երիտասարդների խաղերով, երգով, պարով և այլն:
Դրացիները տարածքային մերձակայության վրա հիմնված անմիջական կամ ոչ անմիջական հարևանությամբ ապրող ոչ ազգակից բնակիչներն են, որոնց տնտեսական և կենցաղային կապերի շնորհիվ ձևավորվել են ավանդական բարոյախոսական վարքագիծն ու իրար հասնելու փոխօգնության և օժանդակության բազմաթիվ ձևերը: Տրոհվում է երկու բաղկացուցիչների` ձևերի և գործառույթների:
Ձևերը տրոհվում են երեք բաղկացուցիչների` թաղակից, դրկից, հողակից:
Թաղակից. նույն թաղում ոչ անմիջական հարևանությանբ ապրող բնակիչներ:
Դրկից. անմիջական հարևանությամբ ապրող բնակիչներ:
Հողակից. հողաբաժնին (վարելահող, արոտավայր, անտառ և այլն) սահմանակից հարևաններ:
Գործառույթները. տրոհվում են հետևյալ բաղադրիչների.
Կենցաղային գործառույթը ենթադրում է առօրյա-տնտեսական փոխադարձ շփումներ (տալ ու առնել):
Տնտեսական փոխօգնությունը ենթադրում է երկրագործության (հրաքաշ), անասնապահության (համկալ, ընկերություն), շինարարության, շերամապահության, գինեգործության (խաղող ճզմելը), և տնային տնտեսության (կաթնամթերքի մշակության` խաբ, էրիշտա կտրել, քեչա լմել, բուրդ գզել և այլն) տարբեր բնագավառներում ավանդական փոխօգնության ձևեր:
Տոնա-ծիսական առիթով փոխօգնությունը ենթադրում է հարևանների անմիջական մասնակցությունը հարսանիք, կնունք, հուղարկավորում ևն կազմակերպելու աշխատանքներին, նաև` նյութական օժանդակությամբ:
Համատեղ ժամանց կազմակերպման գործառույթը ենթադրում է աշխատանքից ազատ ժամերին հարևանների միջև մտերմիկ շփումներ. խոսք ու զրույց, օդա նստել, թեշիկ մանել, չիբուխ ծխել, զար գցել, լոտո և թուղթ խաղալ, ներկայումս` սուրճ խմել և այլն:
Աղետների դեպքում փոխօգնությունը ենթադրում է հարևանների` միմյանց օժանդակումը հրդեհների, երկրաշարժերի, ջրհեղեղների, կարկուտի, անասունների անկման, ծանր հիվանդության, երկունքի, մահվան և այլ դեպքերում:
Лирический фольклор делится на следуищие группы : семейно – житейский, семейно – ритуальный , празднично – календарный и т.д. В песнях семейно – житейского фольклора преобладают песни о любви. В любовных песнях народ более подчеркнуто и ярко выражал свое жизнелюбие. В них присутствует культ красоты женщины, сопоставление природы с человеческими эмоциями. Любовные песни исполняют или молодые парни, или исполнялись попеременно: то парни, то девушки – в форме диалога. Мотив любви встречается также в трудовых, изгнанных, колыбельных и других песнях.
Одним из древних видов лирического фольклора являются армянские народные песни тружеников, которые в основном восхваляют рабочие средства (инструменты), которые бывают житейские – домашние – бытовые (боченок для пахтанья, каменная ступа, прялка, веретено и т. д. ) и полевые (вол, телега, соха, корова, буйвол и т.д.) .
Отдельную группу составляют и песни ремесленников. И житейские – бытовые, и земледельческие, и ремесленные песни не только восхваляют рабочие инструменты и ремесла, но и представляются как единственная надежда и опора для труженика и его семьи, как друг черных дней, носящий тяжелое ярмо.
В армянских народных шуточных и комедийных песнях отражается безграничное жизнелюбие и стремление преодолеть трудности юмором и шутками. В них потеря какого – то маленького и незначительного (башмак , курица) представляется взбухшей, что и относит их к числу сатирических песен. Даже в песнях старой девы (“Лишь бы увели “, “Мне исполнилось 40 лет”) – присутствует проявление полного юмором образа жизни.
Плясовые напевы относятся к древним временам и тесно связаны с народными разнохарактерными празднествами и обрядами. Плясовые напевы по характеру бывают трудовые, военные, любовные, житейские и т.д. В основном это коллективные танцевальные песни — хороводы с групповым, диалоговым, а иногда и сольно-сольным исполнением.
Армянский народный фольклор – художественное отражение его прожившей жизни. А наш народ волею судеб прожил также времена набегов, массовых переселений и выселений, и песни чужбины стали его неразлучными спутниками: это или описания тяжелого состояния странника, покинувшего родину в поисках заработка, или прощальные песни с добрыми пожеланиями матери сыну, идущему на странничевство, или слепо безграничная исповедь к членам семьи и родному краю, обращенная к птицам и легкому ветерку.
Отдельную группу составляют армянские народные детские фольклорные произведения. Эти тоже по носителям бывают: песни, связанные с уходом малыша ( колыбельные , песни купания, детских игр и ходьбы ), житейничества среди взрослых, и детские шуточные песни (считательные, шуточные, песни посвещенные небесным светилам, природе, животному миру, финишу игры, качелям, верховым играм и. т. д.). Эти песни сосуществуют в укладе жизни детей. Некоторая часть детских фольклорных произведений потеряли свою истинную функцию и перешли от старших к младшим . Это песни, посвященные природе, небесным светилам , некоторые ритуальные песни, посвещенные засухе , песни Вичака (предсказания, жеребьевки ) – джангюлумы и т.д.
В других группах лирических песен отделяются городские лирические фольклорные произведения, песни заключенного бойца и внеритуальные горестные песни.
В семейно – ритуальный фольклор входят песни , исполняемые во время свадеб, рождества, крещения и похоронных ритуальных обрядов. Исполнялись фольклорные песни подходящие для каждой минуты касающейся свадьбе : досвадебные (смотрины девушки , нанесения хны на руки невесты) , чисто свадебные (одевания , наряжения невесты , восхваление жениха и невесты , вывод невесты ) песни и послесвадебные песни. Главные лица свадебных песен – жених и невеста – король и королева – предметы радости и похвалы . Однако центральное лицо – невеста, поэтому – предмет восхищения и похвал, которая сравнивается с чем – нибудь восхитительным, чудотворством – солнцем, луной, звездой, радугой, с таинствами утренней росы и ночи. В свадебных песнях невеста то веселая – выходит замуж за любимого , то грустная и тоскливая – замуж выходит по принуждению родителей . В основах свадебных похвал – целенаправленность сохранения родословного древа и обеспечение его продолжения.
Песни, исполняемые во время похоронного ритуала, появились в стародавние времена и называются песнями оплакивания или траурные песни (реквием) . В них воспеваются достоинства покойника, сладкие воспоминания семейной жизни , оконченные и неоконченные работы, неожиданная смерть , выражают горечь разлуки , надежду встречи с умершими родственниками в той жизни и т.д.
В праздничном фольклоре нашли свое место песни и танцы армянских народных праздников: Нового года, Рождества, Масленицы, Терендеза, праздника украшения цветами, праздника Вербного воскресенья, Пасхи, Преображения и др. При чем соответственно духу каждого праздника подходящие песни во время торжества в песнях Нового года – это добрые пожелания семье и членам семьи, песни Терендеза и Масленицы – песни любовные, колдовские, предотвращающие несчастье, зло, в песнях пасхи подчеркивалось плодородие полей и сеновалов, песни праздников Вознесения или Епархии сопровождались жеребьевкой и предсказанием будущего молодых девушек, и в песнях Вардавара преобладали шуточные песни, описания любовных жеванств и т.д.
В народных празднествах песен и плясок принимали участие все (от старого до младшего) , оно превращалось в настоящее торжество, ставшим нашей песней и пляской, ритуалом – настоящим парадом, переходящим из поколения в поколение, питая молодое поколение национальными традициями.
Среди лирических песен других групп выделяются городские лирические народные композиции, песни арестанта, солдата, внепарадные песни.
Городской лирический фольклор , по сравнению с деревенским, результат поздних времен. Они создаются на литературном или народно – разговорном языке и сосуществуют преимущественно в городских рамках и ограниченными вариантами, и в них примечателен авторский индивидуальный штамп. Среди произведений городского лирического фольклора можно отделить айрены и антунинер. Айрен – вид чисто армянского стиха, распространенный в раннем средневековом фольклоре, состоит из 15 слогов (7 + 8). Песни, сочиненные четко в этом размере , именовались армянским названием. В нашей устной традиции варианты айренов назвали антуни, состоящих из 4, 6 и более строк, составленных большей частью на темы изгнания, свадебной любви, плача. Они первоначально создавались средним армянским и были распространены в провинции Акн. Размером айрена сочиняли Нарекаци, Шнорали, Фрик и другие средневековые стихотворцы.
Песни “рабис”-а – продукт последнего столетия ( 20 в.) Название идет от российского края “рабочее искусство”, что разумеется, не подходит истинной сущности вида. Несмотря на то, что среди песен ” рабис”-а встречаются и несколько высоко оценивающиеся произведения , тем не менее при исполнении этого края часто подчеркивался низкий вкус данного вида.
В лирическом фольклоре отдельную группу составляют также песни заключенного – результат в основном последнего (20 в.) столетия. Долгосрочное разлучение от семьи и родственников и выезд в чужие края – (в основном Сибирь или Дальний Восток – Магадан) – в таких песнях выражены грустные и тоскливые настроения.
С траурными песнями похорон имеют внутреннюю связь внеритуальные траурные песни, которые вязались под влиянием какого -то трагического случая. Это песни, скорбящие потерю людей, родного края, а также национально – освободительные песни, песни скорбящие смерть героев гайдукской борьбы, песни памяти и траура о героев Отечественной войны.
Армянские народные песни бойца и битвы результат более позднего периода. Большая часть этих песен созданы в 19 – 20 вв. и посвящены какому – либо историческому событию (русско – иранские , русско – турецкие войны, национально – освободительная борьба) и их героям – участникам. Песни битвы и раннего периода , и позднего периода , несмотря на то , что содержат в себе лирические элементы , некоторые естествознатели относят к ряду эпических исторических песен . И если в песнях битвы в основном отражались военные ( русско – иранская , русско – турецкая , I и II мировые) и фрагменты национально – освободительной борьбы и личности , ставшими героями во время этих войн , то в песнях бойца описываются настроения, касающиеся военному призыву и военной службе в Царской России. Песни в основном были тоскливые и грустные.
Эпический фольклор представляется двумя структурными проявлениями : сюжетной структурой и бессюжетной – афористической формулярной структурой.
В эпический фольклор с сюжетной структурой входят: легенда (миф), эпическое сказание , народный роман , эпос , сказка , пословица , предание, житейское и суеверное сказание , частично , также сатирическая миниатюра и т. д.
Легенды – народные повествования посвященные богам или в виде мифической песни (легенда Ваагна) , или в виде мифического сказания, посвященные предметам и явлениям природы (небесные светила , растения, животные и т.д.) .
В эпических сказаниях или обоготворенные герои , с повествованиями (сказками) , посвященные древнейшим богам (Ара Прекрасный, Шамирам, Торк Ангех или обоготворенным предкам армян, с композициями , посвященными племенным богам (Айк , Арам) .
Признаки, свойственные народному роману – историчность , героизм – борьба против чужеземных захватчиков за родину, родного дома, стремление сохранения государства и восстановления потерянной государственности .
” Випасанк ” (писательство) – наш первый древнеший мифологический роман со своими историческими героями, одаренными божественными признаками : Тигран Великий , Санатрук , Ерванд , Арташес , Артавазд , Аджаак , Аргаван. В основе ” Випасанк “-а лежат исторические события , происходящие во времена Арташесских и Ервандских династий.
В основе второго древнеармянского традиционного романа “Персидская война” – длительная война против Сасанийской Персии армянского народа с армянскими царями: Аршакунийского Хосрова , Трдатом Великим , Хосровом Котаком , Тираном , Аршаком, Папом, Вараздатом и Мамиконянскими Спарапетами (главнокоман-дующими армянской армией ): Ваче , Васак , Мушег , Манвел.
В основе третьего древнеармянского традиционного романа ” Таронская война ” лежит борьба 5 – 6 вв. за свободу и независимость страны Тарон во главе Мамиконянских князей: Мушега, Гайл Ваана (Волк Ваан), Смбата, Ваана Камсаракана, Тирана.
Следующий наш народный роман – эпопея (Сасунские безумцы) – героический миф , отражающий вековую борьбу армян против чужеземных захватчиков и состоит из четырех ветвей: ”Санасар и Багдасар”, , ”Давид Сасунский”, . В отличии от предыдущих народных романов ( из которых нам достались отрывки ) , роман “Сасна Црер” – редкий памятник с целостной единой структурой , из около 150 сказителей , знаменосец нашей духовной культуры.
Эпическая песня или эпос тоже охватывает элементы народного романа . Здесь присутствуют и историческое , и героическое . Но в отличии от романа “Випасанк”, наших традиционных второго и третьего романов и эпопеи “Сасна Црер“, в исторических эпических песнях эти “историческое” и “героизм” представляются в одном фрагменте. Кроме знаменитых исторических песен, дошедших до нас (“Нарекаци”, “Песня Левона”, “Мокац Мирза” , “Карос Хач”, “Аслан ага “) , в поздних временах тоже создавались песни о кое – каких исторических личностях и случаях , которые были посвящены как героям войн русско – турецких и русско – персидских , так и преданным добровольцам – борцам национальной освободительной борьбы армян против турков : Арабо , Геворг Чауш , Ахпюр Сероб , Андраник , Сако Севкарци и т.д.
Сказка одна из древних видов эпического фольклора. Это целенаправленная фантастическая выдумка, где по художественному отражались народные понятия о жизни, человеческих отношений, природе и событиях, происходящих в общественной жизни, и все это средством героев, восплощающих борьбу зла и добра. Кстати, эта борьба всегда заканчивается победой добра, так как герой – воплощение добра , носитель заветных грез и идеалов народа.
Сказки бывают фантастические, про животных, и реалистические.
Фантастические сказки создались в древние времена , действующие лица и их действия фантастические: летающий ковер, темный и светлый мир, семиглавый дракон, живая вода, оживляющее яблоко и т.д.
Сказки про животных тоже фантастические. Эти сказки результат раннего детского периода человечества, а действующие лица – преимущественно животные.
Реалистические сказки – результат более позднего периода , действующие лица – люди , а их действия близки реальностям. Басни нравоучительские, рассудительно – философские эпические фольклорные произведения, в которых при помощи отношений птиц, растений и различных предметов сатирой и аллегорически выявляются и выставляются людские пороки. Басня сосотоит из двух частей: содержание и общее заключение (вывод) от нравоучения.
По образным выражениям басни делятся на следующие группы: животные (о животных), о растениях, о людях и образы, представляющие другие предметы.
Предания – повествования эпического фольклора, с целью передать информации и знания (соответственно географические, исторические, биографические, житейские, церковные и других родов ), которые в отличии от других видов фольклора , рождаются и живут в основном в той среде , с которой касаются .
Предания делятся на следующие группы:
этимологические – это народные этимологии, относительно имен топонимических названий , личных имен , предметов ( почему озеро называется Парвана , гора – Масис , село – Малишка , камень – девушки -парня , род – Мамиконян и т. д. ).
Обьяснительные : обьясняется рождение земли, неба, небесных светил, происхождение гор, ущелий, озер, речей, родников, полезные и вредные качества растений и животных, их взаимоотношения по отношению к людям.
Биографические: эти предания дают биографические сведения об исторических личностях (Маштоц, Нарекаци, Туманян, Андраник, Македонский, Ленк Темур и т.д.).
Народный сказ: один из распространенных видов эпического фольклора. Сказы – небольшого обьема повествования, где народным историческим стилем колоритно представляются или суеверные представления народа, или исторические и житейские происшествия.
Сатирическая миниатюра одна из самых распространенных и живущих жанров сегодняшнего эпического фольклора неожиданным концом новеллы. Сатирические миниатюры – народные произведения , реагирующие на все области человеческой жизни и выступают двумя структурными проявлениями:
а) сюжетной структурой , это анекдоты – забавные истории , в которых гвоздь смеха – неожиданный конец повествования, где – то напоминающий новеллу.
б) без сюжета – построенные с 1 – 2 предложениями: такого рода структурные шутки в виде диалога и забавные выражения, где неожиданный ответ следует вопросу, а иногда – неожиданная разговорная структура или в виде вопроса и ответа ( эта структура где – то напоминает ряд знаменитых анекдотов “Армянского радио”), или обыкновенного выражения.
Афористические – формулярные структуры – бессюжетные произведения эпического фольклора , которые или выразительные слова из устного народного говора ( ласки , угрозы , ругательства), иногда – волшебными формулами (проклятие, благословение, пожелание, клятва, колдовская молитва), или уплотнения векового жизненного опыта народа – разумно – поучительским направлением (пословица – поговорка), или же в оригинальных формулах выявления людских способностей , их досуга и веселья (загадка , скороговорка, игра слов ( каламбур ) и т.д.).
В народной афористике отдельную группу составляют формулы обвораживания.
Проклятие – один из видов эпического фольклора , с чародейской силой речи, которое отрицательно действуют на человека и на окружающие его предметы и явления. Эти – выражения желания , адресованные к какому – нибудь предмету , явлению , личности , с целью навредить собеседника (” чтоб не видеть у тебя на веревке стирки мужских брюк”, “пропади проподом “, “чтобы черт тебя побрал”,”чтоб ты сгинул “) выразительно – желанные слова.
Благословения – тоже пожелания из формулярных структур желания, воздействия , действующие на собеседника не отрицательно, а положительно. Умоляющий благословитель желает видеть собеседника разбогатевшим, усиленным , здоровым , одаренным (“Расти, цвети, укрепляйся“, “Чтобы жало не укусило твою ногу» “Дойдешь до заветного желания“ ”Чтоб постарели на одной подушке“.
Клятва одна из афористических проявлений эпического фольклора, когда дающий клятву или обычным образом дает ее (“клянусь тобой”, ” клянусь жизнью” , “солнышко мое, душа моя”), или старается доказать свою невменяемость, беря проклятие на себя (”пусть провалюсь сквозь землю , если я лгу“). Эти тоже слова желаний – чародейские формулярные структуры.
Народные молитвы – чародейские формулировки желаний из средств воздействия на человека и окружающий мир могуществом речи, эти формулировки направлены к цели изменения состояния очаровавшейся личности, предмета или явления, которые сопровождаются определенными церемониями и призваны защищать человека от злых духов и сил, мешающихся его деятельности.
В проклятиях , благословениях – пожеланиях, клятвах, чародейских молитвах, в отличии от ругани , ласкательных и угрожающих слов, присутствует и колдовское воздействие.
Брань – ругань из таких построений народной афористики, которое действует на человека и окружение могуществом слова, превращаясь, подобно проклятиям, в народное своебразное средство наказания (“я мать твоего деда ”, ” я твою кровную родню …. ” ).
Слова угрозы имеют цель изменить данное подлежащее угрозу состояние личности или предмета на ухудшение . Слова угрозы могут внушить опасение стоящему напротив. Это опасение не имеет связь со сверхестественностью , но связано с характером и психикой угрожающего (” Приду драть твою шкуру “, ” Выколю твои глаза ”).
Слова ласки , в отличии от ругани , выражают желание изменить состояние собеседника на положительную сторону путем самоотверженности говорящего . (я заберу твою боль).
Поговорки , пословицы – такие произведения эпического фольклора , которые с 1 -2 предложениями , часто даже несколькими словами, отражают человеческие понятия о разных сторон жизни и явлений, и непосредственно отвечают на различные вопросы , волнующие народ. Эти формулярные постройки народной речи , рожденные вековым жизненным опытом народа, приобретая обобщающую силу, насыщенные, выразительные философские выражения, которые были вехой в жизни, воспитали ее, помогали для полноценного познавания человека и его окружающей среды . Пословицы и поговорки – одного и того же характера по своей структуре и целеустремленностью, все – таки отличаются друг от друга. Поговорка – аллегорическое произведение и воспроизводится аллегорично (” свиная голова не останется на ковре “) , а пословица – прямо (не бывает некрасивой дочки , и хорошей невестки) .
Загадка одна из древнейших видов эпического фольклора , где предмет загадки от вопрос – задачи вуалируется формулой – картиной загадки («Что есть что, не плачет перерезанное овца , а плачет мясник ” (лук), опираясь на сходство признаков двух явлений или предметов.
Скороговорки – средства народного времяпровождения , имеющие обучающее значение, подобно загадкам. Главная черта скороговорок – быстрый говор, представленный соответственно очередностью текстов, слов и четким воспроизводством․ В таких условиях действующее лицо , если не в состоянии артикулировать задание , невольно попадает в заранее приготовленную ловушку.
Игры слов – образцы его эпического фольклора , сосуществующие в детской среде – средства времяпровождения и веселья. Заданному слову ( могут быть или числительные или имя существительные, нарицательные или собственные имена) приследует ответ зарождающий неожиданный смех․
В праздничном фольклоре нашли свое место песни и танцы армянских народных праздников: Нового года, Рождества, Масленицы, Терендеза, Праздника украшения цветами, Праздника Вербного воскресенья, Пасхи, Преображения и др. При чем соответственно духу каждого праздника исполнялись подходящие песни во время торжества: в песнях Нового года – это добрые пожелания семье и членам семьи; песни Терендеза и Масленицы – песни любовные, чарующие, предотвращающие несчастье, зло; в песнях пасхи подчеркивалось плодородие полей и сеновалов; песни праздников Вознесения или Епархии сопровождались жеребьевкой и предсказанием будущего молодых девушек, и в песнях Вардавара преобладали шуточные песни, описания любовных жеванств и т.д.
В народных празднествах песен и плясок принимали участие все (от старого до младшего), это превращалось в настоящее торжество, ставшим нашей песней и пляской, ритуалом – настоящим парадом, переходящий из поколения в поколение, питая молодое поколение национальными традициями.
В песнях семейно – житейского фольклора преобладают песни о любви. В любовных песнях народ более подчеркнуто и ярко выражал свое жизнелюбие. В них присутствует культ красоты женщины, сопоставление природы с человеческими эмоциями. Любовные песни исполняют или молодые парни, или исполнялись попеременно: то парни, то девушки – в форме диалога. Мотив любви имеется также в трудовых, чужбинных, колыбельных и других песнях.
Одним из древних видов лирического фольклора являются армянские народные песни тружеников, которые в основном восхваляют рабочие средства (инструменты), которые бывают житейские – домашние – бытовые ( боченок для пахтанья, каменная ступа, прялка, веретено и т. д.) и полевые (вол, телега, соха, корова, буйвол и т.д.).
Отдельную группу составляют и песни ремесленников. И житейские – бытовые, и земледельческие, и ремесленные песни не только восхваляют рабочие инструменты и ремесла, но и представляются как единственная надежда и опора для труженика и его семьи, как друг черных дней, носящий тяжелое ярмо.
В армянских народных шуточных и комедийных песнях отражается безграничное жизнелюбие и стремление преодолеть трудности юмором и шутками. В них потеря чего – то маленького и незначительного ( башмак , курица ) представляется взбухшей, что и относит их к числу сатирических песен. Даже в песнях старой девы (“Лишь бы увели”, “Мне исполнилось 40 лет”) – присутствует проявление полного юмором образа жизни.
Армянский народный фольклор – художественное отражение его прожившей жизни. А наш народ волею судеб прожил также времена набегов, массовых переселений и выселений, и песни чужбины стали его неразлучными спутниками: это или описания тяжелого состояния странника, покинувшего родину в поисках заработка, или прощальные песни матери с добрыми пожеланиями сыну, идущему на странничевство, или слепо безграничная исповедь к членам семьи и родному краю, обращенная к птицам и легкому ветерку.
Армянские народные песни бойца и битвы посвящены какому – либо историческому событию (русско – персидская , русско – турецкая войны, национально – освободительные борьбы) и учавствующим в них героям. В боевых песнях отражены в основном военные (русско – персидская , русско – турецкая, I и II мировые) и фрагменты национально – освободительской борьбы с восхвалением личностей, ставшими героями , а в песнях бойца рисуются настроения, касающиеся призыву и военной службе, которые в основном грустные и тоскливые.
Городской лирический фольклор , по сравнению с деревенским, результат поздних времен, и создаются на литературном или народно – разговорном языке и сосуществуют преимущественно в городских рамках и ограниченными вариантами, и в них примечателен авторский индивидуальный штамп.
Среди произведений городского лирического фольклора можно отделить айрены и антунинер.
Айрен – вид чисто армянского стиха, распространенный в раннем средневековом фольклоре, состоит из 15 слогов (7 + 8). Песни, сочиненные четко в этом размере , именовались армянским названием. Размером айрена сочиняли Нарекаци, Шнорали, Фрик и другие средневековые стихотворцы.
Антуни – вид армянской песни, состоящий из куплетов с 4,6 и более строков и сочинены большей частью на тему чужбины. Они первоначально создавались средним армянским и были распространены в провинции Акн.
Плясовые напевы относятся к древним временам и тесно связаны с народными разнохарактерными празднествами и обрядами. Плясовые напевы по характеру бывают трудовые, военные, любовные, житейские и т.д. Это большей частью коллективные плясовые песни, хороводы, кружковым, диалогом, а иногда и соло исполнениями.
Отдельную группу составляют армянские народные детские фольклорные произведения. Эти тоже по носителям бывают: песни, связанные с уходом малыша (колыбельные , песни купания, детских игр и ходьбы), житейничества среди взрослых, и детские шуточные песни (считательные, шуточные, песни посвещенные небесным светилам, природе, животному миру, финишу игры, качелям, верховым играм и. т. д.). Эти песни сосуществуют в укладе жизни детей. Некоторая часть детских фольклорных произведений потеряли свою истинную функцию и перешли от старших к младшим․ Это песни, посвященные природе, небесным светилам , некоторые ритуальные песни , посвещенные засухе , песни Вичака ( предсказания, жеребьевки ) – джангюлумы и т.д.
Для сосуществования вида фольклора очень важна функция фольклорного жанра, то – есть цель и место исполнения. Если цель играет важное место для среды ( и продолжает играть) , значит сосуществование вида данного жанра обеспечено.
В основном сосуществуют те виды фольклора, которые имеют практическое значение:
1. а ) в детских играх (считалки, игровые песни, каламбур, скороговорки, прятки и . т.д.).
б ) детский ритуал (джангюлумы как составные ритуальных игр).
2. Свадебные обряды, похоронные ритуалы (лирический ритуальный фольклор: рождество , крещение, похороны)․
3. Праздничный – календарный ритуал (Новый Год , Терендез , Вознесение и т.д.).
4. В народном слове проявлением народно – разговорного языка в основном сосуществуют народные афористические проявления – народные формулярные структуры (поговорка , пословица , проклятие, благославление, пожелание, слова ласки, ругательства и т.д. – как средства для превращения слова стать более выразительным или как средства для воздействия силой слова на окружение)․
5. В народных собраниях (как средство народного времяпровождения (анекдот, загадка, скороговорка).
Նորօրյա տոներ համարվում են խորհրդային և անկախացման շրջանում ստեղծված տոները: Նորամուտ տոները գործնականում մասսայական արձագանք գրեթե չունեն: Դրանց մի մասի արարողակարգերն ու ծիսակարգերը ծանոթ չեն բնակչությանը, և մարդկանց հիմնականում բաժին է ընկնում ոչ թե մասնակցի, այլ հանդիսատեսի կարգավիճակ: Սրանք պայմանականորեն բաժանվում են հետևյալ ենթախմբերի.
Պետական-հասարակական տոներ և հիշատակի օրեր.
ՀՀ Սահմանադրության օրը նշվում է հուլիսի 5-ին և ոչ աշխատանքային օր է:
Հանրապետության տոնը Հայաստանի առաջին հանրապետության օրն է, նշվում է մայիսի 28-ին և ոչ աշխատանքային օր է:
Անկախության տոնը Հայաստանի երրորդ հանրապետության տոնն է, նշվում է սեպտեմբերի 21-ին և ոչ աշխատանքային օր է:
Հաղթանակի և խաղաղության տոնը նշվում է մայիսի 9-ին: Տոնը խորհրդանշում է Շուշիի հաղթանակը և խորհրդային ժամանակաշրջանից անցած Խորհրդային Միության հաղթանակը ֆաշիզմի դեմ: Այն ոչ աշխատանքային օր է:
Մայրենի լեզվի օրը նշվում է փետրվարի 21-ին:
Վերջին զանգը տարվա միջնակարգ դպրոցների շրջանավարտների զանգվածային մասնակցությամբ անցկացվող տոն է և նշվում է մայիսի 25-ին:
Գիտելիքի և դպրության օր նշվում է սեպտեմբերի 1-ին:
Երեխաների իրավունքների պաշտպանության օրը նշվում է հունիսի 1-ին:
Աշխատանքի օրը նշվում է մայիսի 1-ին, ոչ աշխատանքային օր է, անցել է խորհրդային շրջանից (աշխատավորության օր):
Կանանց տոնը նշվում է մարտի 8-ին, անցել է խորհրդային շրջանից:
Մայրության և գեղեցկության տոնը նշվում է ապրիլի յոթին, համապատասխանում է ավանդական տոնացույցի սուրբ Կույսի Ավետման տոնին:
Ադրբեջանում կազմակերպված ջարդերի զոհերի և բռնագաղթված հայ բնակչության իրավունքների պաշտպանության օր, նշվում է փետրվարի 28-ին:
Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր, նշվում է ապրիլի 24-ին, ոչ աշխատանքային օր է:
Երկրաշարժի զոհերի օրը նշվում է դեկտեմբերի 7-ին:
Մասնագիտական տոներ. նվիրված են տարբեր մասնագիտություններին, այդ թվում` զինվորական և քաղաքացիական ծառայություններին: Մասնագիտական տոների մեծ մասը տեղ չի գտել ՀՀ օրենքով սահմանված պետական տոնացույցում:
Բանակի օրը նշվում է հունվարի 28-ին, ոչ աշխատանքային օր է:
Երկրապահի օրը նշվում է մայիսի 8-ին:
Ուսուցչի օրը նշվում է հոկտեմբերի 1-ին:
Թանգարանների օրը նշվում է մայիսի 18-ին:
Բժիշկների օր:
Օտարամուտ համարվում են հետանկախացման շրջանում մուտք գործած օտար տոները:
Սուրբ Վալենտինը նշում է փետրվարի 14-ին:
Քրիսմոսը (Քրիստոսի Ծննդյան տոնը` ըստ Կաթոլիկ եկեղեցու) նշում է դեկտեմբերի 25-ին:
Բեմադրական պար: Այն ձևավորվել է 19-րդ դարի վերջերին քաղաքային միջավայրում, երբ պարը գնալով ձեռք է բերել հիմնականում ցուցադրական նշանակություն: Ժողովրդական պարային քայլերը, պարաձևերը, դիրքերը և նրանց բոլոր բաղադրամասերը անջատվել են իրարից՝ ստեղծելով բանկ, որտեղից կարելի է հանել և գործածել յուրաքնչյուր տարր: Մի կողմ են մղվել ծիսականությունը, տրամաբանական ու կատարողական բոլոր օրենքները: Գրեթե մոռացության են տրվել պարեղանակների գործածությունը, առավել ևս՝ երգվող տեքստերը: Յուրաքանչյուր պարուսույց կամ սիրող անհատ վերցրել է դուր եկած երաժշտական ստեղծագործությունը և դրան հարմարեցրել պարային քայլեր կամ դիրքեր, ձևավորել կիսապրոֆեսիոնալ մակարդակի շարժումների հավաքածու և համապատասխանեցրել բեմին: Այն կատարվել է կիսաժողովրդական, կիսաբալետային՝ ձգված մկանների ոճով՝ ձեռք բերելով երաժշտական նոր ստեղծագործության ուղեկցություն և նոր պարանուն:
Մշակումներ: 19-րդ դարի վերջին, հատկապես քաղաքային միջավայրում հայ ժողովրդական պարերը ենթարկվեցին որոշ մշակումների: Ավանդական պարերը, կտրվելով ծեսերով հագեցված կենցաղից և դառնալով ինքնուրույն ստեղծագործություններ, բավական երկար պահպանեցին իրենց կառուցվածքային առանձնահատկությունները, սակայն, հայտնվելով պետական և ինքնագործ անսամբլների ծրագրերում, որպես ցուցադրական նմուշ՝ ենթարկվեցին տարբեր աստիճանի մշակումների:
Հայ ժողովրդական պարերից բեմ-ցուցադրություն-համերգային նմուշ ստեղծելու նպատակով պարերը հարմարեցվեցին ցուցադրությանը և միայն դիտող հանդիսատեսի ճաշակին: Այսպիսի չափավոր մշակման ենթարկած պարերը հիմնականում մնացին իրենց կառուցվածքի մեջ և բավական երկար պահպանեցին պարաձևը, պարեղանակը, ձևավորման ու տեքստերի տրամաբանական կապը: Կարևորն այն է, որ պահպանեցին ավանդական պարի բնական շարժումների կատարողական ոճը: Այս տեսակն ինչ-որ մեկի թեթև բնութագրմամբ կոչվեց ազգագրական պար: Հետագայում միջամտության այս մեթոդով մի քանի պար իրար միացնելով և բեմին հարմարեցնելով՝ բնութագրեցին որպես ազգագրական պարերի շարան: Այսպիսի միջամտությունը, ըստ էության, հնարավորություն ընձեռեց ավելի հիմնավոր փոփոխությունների, որոնք աստիճանաբար ստեղծեցին պարերի տարրերով բեմադրություններ անելու լայն դաշտ: Այս տեսակը սկզբնական շրջանում համարվեցին ազգագրական պարի մշակումներ:
Ժողովրդական հասարակական պարերի մշակումներն աստիճանաբար վերադարձան ժողովրդին՝ ընդունելով նաև ազգագրական տերմինը՝ ավանդական ժառանգությունը հոգեբանորեն ազգագրականից` մշակվածից տարբերելու համար:
Մենապարերի մշակում: Ժողովրդական ծիսական մենապարերն ունեցան նույն ճակատագիրը: Սկզբում դրանք, բեմ բարձրանալով, պահպանեցին իրենց ամբողջական կառուցվածքը: Ի բնե իրենց ցուցադրական լինելու հատկանիշի պատճառով մենապարերը բեմի վրա ընդունելի էին: Մի փոքր ավելի ուշ, երբ պարզվեց, որ մենապարերն ունեն միայն աջ ու ձախ, օձաձև տարբեր պտույտներով, հորիզոնական հարթության վրա մեծ ու փոքր շրջանների դասավորումներով կառուցվածք, և որ մշակումների հնարավորությունները սահմանափակ են, պարերը բաժանվեցին իրարից անկախ մասերի, ապա մշակում անվան տակ նախկին ծիսական մենապարերի տարրերից հավաքվեցին տարբեր համադրություններ:
Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ստեղծել է իր ազգային բնութագիրն արտահայտող պարային մշակույթ, որը, սերնդեսերունդ փոխանցվելով, ժամանակի ընթացքում ենթարկվել է որոշ փոփոխությունների, սակայն հիմքում սրբազնորեն պահպանել է միայն իրեն հատուկ շարժական, կառուցվածքային, երաժշտական և արտահայտչական տեքստերը, որով և տարբերվել է այլ ժողովուրդներից: Հայ ժողովուրդն իր նախնիներից ժառանգություն ստացած պարային մշակույթը պահպանել է մինչև 20-րդ դարի երկրորդ կեսը: Վերջին ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած աննախադեպ իրադարձությունները ծանր հետևանքներ են թողել նաև այս ասպարեզում: Բացի նրանից, որ հիմնովին կորստի են մատնվել որոշակի գավառներին հատուկ բազմաթիվ պարեր ու պարատեսակներ, պահպանվածներն էլ կրել են մի շարք մասնակի աղավաղումներ ու կորուստներ: Այսօր քիչ թե շատ պահպանված օրացուցային տոներին տարբեր արարողությունների ժամանակ կատարվում են նոր, անհատական մեկնաբանություններ ձեռք բերած պարեր, որոնք ձևավորվել են իրարից անկախ պարաքայլերից ու թռիչքներից, ձեռք բերել մենապարերին հատուկ կատարողական ձևեր: Այդ պարերն, ըստ էության, դարձել են լիցքաթափման և տրամադրությունը փոխելու միջոցներ: Ժողովրդական պարն այսօր որոշ իմաստով պահպանվել է միայն հեռավոր կամ ինքնապարփակ կենցաղով ապրող գեղջկական վայրերում:
Ծիսական պար: Այս տեսակը նախնիներից ժառանգություն ստացած ժողովրդական պարի այն մասն է, որը կատարվել է կենցաղում՝ կապված տարեկան տոների, հարսանիքների, մահ-թաղում-սուգ արարողակարգի, ապա և՝ արտակարգ իրադրություններին առնչվող ծեսերի ու արարողությունների ժամանակ: Ժողովրդի ապրելակերպին համապատասխան՝ այն ունեցել է կենսական նշանակություն: Ծիսական պարերն իրենց կառուցվածքային բոլոր տարրերով համապատասխանել են ծեսին և առավելագույնս ամփոփել ու եզրափակել տվյալ ծեսի ներքին իմաստն ու խորհուրդը:
Տարեկան տոների հետ կապվել են այն ծիսական պարերը, որոնք կատարվել են տարեկան միայն մեկ անգամ՝ տվյալ տոնի ծիսական արարողությունների ընթացքում, որոշակի տեղում, ժամանակ, սեռատարիքային համապատասխան կազմով՝ արտահայտելով ծեսի հիմնական գաղափարը:
Տեառնընդառաջի ծիսական պար. կապվել է տոնի կրակ-արև-վառվող խարույկ հասկացության հետ: Ամուսնացող յուրաքանչյուր զույգի համար կատարվել է պարտադիր: Ծեսից ու պարից ակնկալվել է նախ` բնության, ապա և` տվյալ զույգի պտղաբերության ապահովում:
Գովընդը կատարվել է միայն հասուն տարիքի կանանց կազմով՝ տանտիկնոջ ղեկավարությամբ, հարս ու փեսայի հետ՝ փակ շրջանի դասավորությամբ: Մասնակիցներից յուրաքանչյուրը գործածել է մեկ վառվող մոմ:
Վերվերի՝ բարձր թռիչքներով. երկու գնալ, մեկ դառնալ պարաքայլով տղամարդկանց կազմով առանձին պարաշրջան, որը կանանց գովընդի շրջանն առել է իր մեջ կամ ուղղակի կատարվել կին-տղամարդ խառը դասավորությամբ:
Այլ պարեր. սրանց մեջ մտել են ներկաների տարբեր մենապարեր, հաճախ նաև՝ մի երրորդ շրջանով:
Բարեկենդանի ծիսական պարեր, որոնք հիմնականում կատարվել են երկրորդ շաբաթվա հինգշաբթի և կիրակի (բուն բարեկենդանի) օրերին:
Գովընդապար. երկու գնալ, երկու դառնալ պարաձևով՝ Վարդանանց ցուցքի մասնակից տղամարդկանց կատարմամբ: Պարագլուխը պետք է անպայման լիներ տեղի հոգևոր հայրը:
Զուգապար՝ երիտասարդ տղամարդկանց կատարմամբ. գովընդի փակ պարաշրջանի ներսում մրցույթ-գոտեմարտ՝ գլխատված աքաղաղի ձեռքբերման համար (աքաղաղի զոհաբերություն):
Գովընդապար՝ ծեր կանանց կատարմամբ. միայն աջ գնացող ծանր էպիկական պար, որով եզրափակել են Բարեկենդանի բոլոր արարողությունները:
Բարեկենդանի երկշաբաթյա ժամանակահատվածում կատարվել են ժողովրդական բոլոր պարերը, հատկապես ճանապարհի և ռազմական: Բացառություն է կազմել միայն դժբախտությունների և առանձնահատուկ իրավիճակների հետ կապված ծիսական պարերի կատարումը:
Մեծ պասի առաջին օրվա հետ կապված ծիսական պարեր:
Մախոխապրի պար. միայն ծեր տղամարդկանց կազմով, կլոր, փակ շրջանով, երկու գնալ, երկու դառնալ պարաձևով կատարվող ծիսական պար, որը տեղի է ունեցել Մեծ պասի առաջին օրը՝ առավոտյան, պարերգի ուղեկցությամբ՝ միայն երեք շրջանի պտույտով:
Սոխն ու սխտոր ծեծելու պար. կատարվել է Մեծ պասի առաջին օրը Մախոխապուր գովելու պարից հետո: Պարողները նույն տղամարդիկ են: Պարաձևը երկու գնալ, երկու դառնալ է, ոտքի, բռունցքի, արմունկի, գլխի և մարմնի տարբեր մասերի զարկերով: Խորհրդանշել է ապուրը սոխ ու սխտորով համեմելով ուտելու երևույթը: Կերակուրն ունեցել է գարնանային զարթոնքի ժամանակաշրջանում պաս պահելով մարմինը ճարպերից մաքրելու հատկություն, այսինքն՝ համապատասխանել է տոնի ներքնիմաստ ծիսականորեն (ներքուստ և արտաքուստ) մաքրվելու արարողությանը: Պարը խորհրդանշել է նաև մեռնող և հարություն առնող բնությունը: Պարաքայլը պատկանում է ոտք զարկելով քոչարիների ձևին:
Ծառզարդարի Վերվերի. Ծառզարդարի տոնը մտնում է Մեծ պասի յոթ պասավոր շաբաթների կազմում, որի ընթացքում սուգ համարվելու պատճառով արգելվել է երգելն ու պարելը: Ծառզարդարի կիրակի օրը եկեղեցում նշանված աղջիկների նշանը հարսնացուի տանը պաշտոնականացնելու դեպքում իրավունք է տրվել միայն տղամարդկանց կազմով պարելու:
Վերվերի՝ երկու գնալ, մեկ դառնալ պարաձևով. բարձր թռրչքներով, տղամարդկանց կազմով թռնոցի պար, որը կատարվել է կարճ՝ խորհրդանշական ձևով:
Վարդավառի տոնախմբությունների ընթացքում տեղի են ունեցել հասարակական պարեր, բայց տոնի հիմնական առանցքը համարվել է Խնդումի արարողությունը, որը պարունակել է երկու առանձնահատուկ ծիսական պար՝ Գովընդ և արարողապետ-քուրմ տանտիկնոջ պար:
Խնդումի Գովընդապար. փակ, կլոր պարաշրջանի մասնակիցները եղել են երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները: Երկու գնալ, մեկ դառնալ,երկու գնալ, երկու դառնալ կամ միայն աջ գնացող էպիկական պար, որը կատարվել է տանտիկնոջ պարերգի ուղեկցությամբ:
Խնդումի տանտիկնոջ մենապար՝ զամբյուղով ու Կենաց ծառով, բանահյուսական երգվող որոշակի տեքստով, միջին տարիքի կնոջ մենապար, նախօրոք պատրաստած առաջին պտուղ -մրգերով (նուբար) ՝ խնձորով, տանձով, վարունգով զարդարված:
Խաղողօրհնեք.
Աստվածածնա տոն. Մայր աստվածուհուն նվիրված տոն, որը հետագայում վերանվանվեց Աստվածածին Մարիամի անունով:
Աստվածածնա պար. կատարվել է հազվադեպ, ժողովրդի հիշողության մեջ պահպանվել է որպես պտղաբերության աստվածությանը նվիրված ծիսակական պար- արարողություն:
Անդաստան անել. բացօթյա օրհնության արարողության պար, որի պարողները եղել են բացարձակապես հոգևոր դասին պատկանող տղամարդիկ: Պարաձևը պատկանում է էպիկական պարեր, աջ ու ձախ (տեղից գրեթե չշարժվելով) պարատեսակին:
Կատարվել են նաև ուրիշ տոնական պարեր, որոնց ծիսականությունը դեռևս չի բացահայտվել:
Հարսանեկան արարողությունների հետ կապվել են ծիսական պարերի հիմնական մասը՝ բացառությամբ տոները խորհրդանշող, դժբախտությունների, արտակարգ իրադրությունների հետ կապված առանձնահատուկ ծիսական պարերի:
Նշանադրության օրից սկսած՝ տարբեր առիթներով կազմակերպված հանդեսների ժամանակ հարսի ու փեսայի գերդաստանները պարել են: Հարսանեկան շաբաթվա, վերջին` պսակի օրը, ճաշկերույթի տանը զուգահեռ կազմակերպվել է առանձին պարատան հավաքույթ, որտեղ իրավունք են ստացել պարելու բոլոր նրանք, ովքեր ցանկացել են, բացառությամբ այրիների: Կատարվել են բոլոր պարերը ցերեկը և գիշերը ընթացքում՝ կրկնվելով մի քանի անգամ: Որոշակի ժամերին կատարվել են հատուկ ծիսական պարեր, որոնք հետապնդել են հատուկ նպատակներ:
Նախնիների հիշատակության և օրհնության պարերը դանդաղ աջ գնացող էպիկական բովանդակությամբ պարերն են:
Գովընդապարեր. նախնիների բարյացակամությունն ու օգնությունն ակնկալող պարեր, որոնք հիմնականում կատարվել են պարատանը՝ պարերը սկսելուց առաջ՝ որպես մուտք կամ նախաբան: Ունեցել են գերդաստանի նախնիներին հիշատակելու և հարգանք մատուցելու նպատակադրում:
Գերեզմանապար. կատարել է բուն հարսանիքը եզրափակող դեր, հատկապես փեսայի համար: Կատարվել է հազվադեպ, միայն այն դեպքում, երբ փեսայի հայրը չի արժանացել տղայի ամուսնության արարողությանը: Արարողությունը տեղի է ունեցել գերեզմանատանը, հանգուցյալի գերեզմանի շուրջ և վրա: Պարին մասնակցել են միայն տղամարդիկ՝ հոգևոր հոր և նվագածուների մասնակցությամբ: Փեսան պարով հորից ակնկալել է ցանկալի օրհնությունը:
Գերդաստանական կապերի հաստատման ծիսական պարեր.
Խնամու մենապար. կատարվել է ճաշկերույթի տանը՝ կեսգիշերին, հարսի գերդաստանից հիմնականում հոր, հորեղբոր կամ որևէ տարեց տղամարդու կողմից: Ունի մենապարի որոշակի կառուցվածք՝ իր ուրույն պարաքայլով և դասավորությամբ:
Պսակադրությունից հետո հարսին փեսայի գերդաստան ընդունելու պարեր:
Թագվորամե՛ր, դու՛րս արի. Հարսի ու փեսայի ընկեր-ընկերուհիների հրավերով, տանտիկնոջը հարսին ընդունելու հրավերի պար, որի կատարողները երիտասարդներն են: Գովընդաձև պարն ունի էպիկական-պատմողական բովանդակություն:
Տանտիկնոջ մենապար. պսակադրությունից հետո երիտասարդական հրավեր-պարին հաջորդող մենապար՝ հացով, քաղցրավենիքով, շնորհավորանքի և ընդունելության համբույրներով, որն ունի առանձնահատուկ դասավորություն՝ երկրորդ մասում վերածվելով կերպարանափոխությամբ սկեսուր-սկեսրայրի զուգապար- գոտեմարտի:
Նորապսակների պտղաբերությունն ու բարօրությունն ապահովող:
Հարս ու փեսայի մոմերով պար. կատարվել է հարսանեկան բոլոր արարողություններից հետո՝ որպես վերջաբան: Հարսանեկան բոլոր արարողությունների ներքնիմաստն ամփոփող պար-գործողություն է: Մասնակիցները միայն ամուսնացած, բազմազավակ, բախտավոր զույգերն են՝ հարս ու փեսային փակ, կլոր շրջանի դասավորության մեջ ընդգրկելով: Պարը կատարվել է վառած մոմերով: Ունի դանդաղ, խորհրդավոր, միայն աջ գնացող պարաքայլեր և էպիկական բովանդակություն: Պարով հարսն ու փեսան իրավունք են ստացել առագաստ մտնելու: Փեսան համարվել է հասուն տղամարդ, իրավունք է ստացել ցորեն ցանելու, տղամարդկանց հասարակական հավաքներին մասնակցելու:
Մահ-թաղում-սուգ.
Դրանք կիսաքողարկված շարժական տեքստերի անհատական, իմպրովիզացիոն, տեղին ու հանգուցյալի ընտանիքին, ապա և մահվան հանգամանքներին վերաբերող շարժական տեքստերն են, որոնք կատարվել են կանանց ողբերին զուգահեռ (նստմանց պարեր):
Մահվան կսկծի, տրորվելու հետ կապված շարժական կոմպլեքսներ, այսինքն՝ ողբը շարժումներով արտահայտելու գործողություն, որոնցում ակնհայտ են պարային դիրքերն ու նրանց՝ մեկից մյուսին անցնելու ձևերը (նստմանց պարեր):
Թաղման արարողության հետ կապված պարեր, որոնք տեղի են ունեցել տանը, թափորի երթի ճանապարհին և գերեզմանատանը: Թագավորների, սպարապետների, հերոսների կամ գերդաստանի միակ զավակների թաղման արարողություններն ընթացել են որոշակի ներկայացումներով՝ հանգուցյալի կյանքի ու գործերի նկարագրությամբ, որի ընթացքում տեղի են ունեցել նաև պարեր:
Սգահանեքի պարեր: Կատարվել են անդրշիրիմյան աշխարհ գնացած, ընտանիքի անդամի հետ ունեցած կապի պահպանման կամ կապերը կտրելու կապակցությամբ:
Սև հագուստ: Պարն իրավունք է տվել սգավոր ընտանիքի անդամներին կտրել կապը հանդերձյալ աշխարհի հետ, դադարեցնել արգելքները և փոխել սև հագուստները:
Տղամարդկանց մենապարեր, որոնք միջնորդի դեր են կատարել հանգուցյալի և նրա ընտանիքի անդամների միջև համերաշխություն սահմանելու գործում:
Արտակարգ իրադրությունների հետ կապված պարեր, որոնք կատարվել են բնության արհավիրքների, ընտանեկան ու անձնական անհաջողությունների մեջ հավասարակշռություն մտցնելու նպատակով:
Անձրև բերելու պարերը այն պարերն են, որոնք կատարվել են երաշտի ժամանակ՝ Անձրևի հարս՝ Նուրի շրջեցնելիս: Այդ պարերից ակնկալվել են բուսական ու կենդանական աշխարհի պտղաբերությունն ու բերքառատություը:
Անձրևի հարս տիկնիկին պտտեցնելու մանկական վերվերիներ՝ թռիչքներով, որոնք կատարվել են ոչ միայն չորային տարիներին, այլև Վարդավառի տոնակատարության և մանկական տարբեր խաղերի ժամանակ:
Օրհնության արարողություն. հոգևոր դասի կողմից պարով եկեղեցում և բացօթյա իրականացվող արարողություն, որը կատարվել է պատարագից անմիջապես հետո:
Անձրև կտրելու պարերը կատարվել են խոնավության գերազանցումը կամ որևէ վնասակար երևույթ կանխելու, ընդհատելու նպատակով:
Արջի պար: Միայն տղամարդկանց կողմից կատարվող անժամանակ տեղացող անձրևն ընդհատելու ծիսական պար, որը հետագայում, համապատասխան ծիսական պարերի փոխանցման օրենքի, դարձել է տղա երեխաների մանկական խաղ-պար: Այսպես է կոչվում պարի ինքնատիպ բռնելաձևի պատճառով:
Հիվանդություններ բուժելու, չար ուժերից պաշտպանվելու ծիսական պարեր: Ըստ ժողովրդական մտածողության՝ հիվանդությունների հարուցիչները չար ոգիներն են, որոնք, մտնելով մարդու մեջ, չարչարում, տանջում են նրան: Ըստ ժողովրդական բուժման օրենքների՝ պետք է մարմնից հեռացնել չար ուժերին, որպեսզի մարդն առողջանա:
Խղլացավ-պարելու ցավ. հիվանդություն, որն ախտորոշվում է հիվանդի պարասիրությամբ: Իր տեսակով այն հոգեկան խանգարման հետևանք է: Ժողովրդական բուժման միջոցը հիվանդին պարելով չարչարելն է երեքից յոթ օր, մինչև արցունքների ու փսխման օգնությամբ չար ուժերը լքեն նրան:
Թռիչքներով, ծափերով, ոտք զարկելով պարեր: Ժողովրդական մտածողության համաձայն՝ չարքերը վխտում են ամեն տեղ: Պարելու ժամանակ պետք է ոտքերով տրորել, թռիչքներով զարկել, ծափերով ջարդել, ոչնչացնել նրանց, որպեսզի ծիսական տարածքը մաքրվի և դառնա անխոցելի:
Տիեզերաստեղծման պարեր: Այն պարերն են, որոնք կապվում են դիցաբանության հետ: Կան բազմաթիվ առասպելներ, որոնք կապվում են տիեզերքի արարման տարբեր երևույթների հետ: Այդ կարգի արարողությունների համատեքստում ընդգրկված են նաև յուրահատուկ պարեր:
Շինարարական: Եկեղեցիների, վանքերի, կամուրջների կառուցումը մտնում է տիեզերքի արարման առասպելական գործողությունների մեջ: Նրանց կառուցումը պատկանում է աստվածային արարման ասպարեզին, որի իրականացումը պահանջում է շինության ամրությունն ու կայունությունը հաստատող զոհաբերություններ:
Գացեք, տեսեքը ևս տիեզերքի արարման դիցաբանական համատեքստում է, պարային կառուցվածքով պատկանում է աճողական տեսակին: Պարերգերի տեքստերում, պարաձևերի կատարողականության մեջ արտահայտվել են երկնքի ու գետնի, հոգու և մարմնի, ապա և՝ հասարակական կյանքի կարգավորման կարևոր հարցեր: Շինարարական պարերը հիմնականում կատարվել են քոչարու պարաձևի տարբեր պարաքայլերով:
Կենցաղայինը այն պարերն են, որոնք ժամանակի ընթացքում ծեսի աղավաղման, փոփոխության կամ կորստի հետևանքով պահպանվել են կենցաղում և դարձել ժամանցի դրսևորման ձևեր: Այդ պարերը հիմնականում պահպանել են իրենց ամբողջականությունը և կառուցվածքը, պարաքայլը, պարաձևը, պարատեսակն իր շարժական-երաժշտական արտահայտչական տեքստերով, կատարողների ու կատարման նախկին պարտադիր օրենքներով, բայց կատարվել են անկապ ամեն ինչից՝ որպես անկախ ստեղծագործություններ: Այդպիսի պարերը ձեռք են բերել կենցաղային ժամանցի նշանակություն՝ իրենց մեջ ընդունելով միայն ժամանակի հասկացությունների որոշակի դրսևորումներ:
Ժամանցի պարերը կատարվել են հասարակական տոնախմբությունների ժամանակ՝ հիմնականում բացօթյա հրապարակներում անցկացվող բազմամարդ միջոցառումների ընթացքում:
Հասարակական տոնախմբություններ: Նախկին ծիսական պարերը, որոնք վերածվել էին կենցաղայինի՝ ենթարկվելով անհատների մշակման: Սրանք մտել են պարային պետական և ինքնագործ անսամբլների ծրագրերի մեջ, լավագույն դեպքում պահպանելով կամ աննշան փոփոխություն մտցնելով պարաձևի, պարեղանակի, պարանվան, երբեմն նաև՝ կատարողի սեռի ու տարիքի մեջ:
Կլոր, փակ ու բաց շրջանով պարեր: Այդպիսի պարերն ունեն տարբեր դասավորություններ, տարբեր ավանդական պարաքայլեր: Կատարման ժամանակ ենթարկվել են փոփոխությունների և մշակումների:
Մենապարերը ծիսականությունը կորցնելուց հետո դարձել են կատարողի անհատական վերաբերմունքի և ակտիվ միջամտության գործոններ: Այդ պատճառով խախտվել է հորիզոնական հարթության վրա կատարվող պարաքայլերի և դասավորումների հերթականությունը, ծիսական հատկանիշների գործածությունը:
Ընտանեկան խնջույքային պարեր: Սրանք ժամանցի այն պարերն են, որոնք ենթարկվել են անհատների մշակմանը, փոխվել են պարաձևերը՝ ավելացնելով կամ պակասեցնելով որոշ քայլեր, որին համապատասխան՝ փոփոխվել է նաև պարեղանակը, կատարման ռիթմն ու տեմպը: Այդպիսի պարերը կատարվել են ընտանեկան հավաքների ժամանակ: Մենապարերը կատարվել են պարային կամայական շարժումներով ու պարաքայլերով և ունեցել են միայն լիցքաթափման նշանակություն:
Երիտասարդական և ընտանեկան հավաքների, հաճախ էլ հարսանիքների ժամանակ, առանց հաշվի առնելու որևէ հասարակական, ընտանեկան, տարիքային կարգավիճակ, պատահական երաժշտության, ավելի ճիշտ՝ երաժշտության ռիթմի տակ տեղի են ունենում մարմնի բնական շարժումներից կազմված կամայական թռիչքներով անորոշ պարեր:
Աշխատանքային. դրանք ծիսական պարերի այն նմուշներն են, որոնք կորցնելով իրենց ծիսական նպատակադրումը, վերածվել են կոնկրետ աշխատանքային գործառույթ նկարագրող պարերի, ունեն էպիկական պարերի նկարագրական բովանդակությանը համապատասխան կառուցվածք:
Քեչա լմել – տրորել: Այն մի յուրահատուկ պար-գործողություն է, որն իր էությամբ ոչ միայն ծիսական արարման նշանակություն և բովանդակություն է ունեցել, այլև երկար ու համառ աշխատանքի արդյունք է:
Սանդ ծեծելու պարով ցուցադրվել ու նկարագրվել է մի գործողություն, որը հնում ունեցել է ծիսական, իսկ այսօր՝ զուտ կենցաղային նպատակ:
Խմոր հունցել: Հաց ստեղծելու ծիսական արարողություն է, որի համար աշխատանքային օգնության մեծ կարիք է զգացվում, հատկապես տղամարդկային ուժի միջամտության: Պարն ունի այդ ընթացքը նկարագրելու կառուցվածք:
Քրդան կզի պարն իր շարժական տեքստով նկարագրում է կնոջ (քրմուհու) կերպարանափոխությունը, հագնվելը, իրեն ցուցադրելը, գուցե և ՝ նախապատրաստվելը՝ որոշակի ծես կատարելու համար:
Սոխ ու սխտոր ծեծելու պար: Կապվում է Մեծ պասի ծիսական կերակուր մախոխապուր ուտեստը սոխ ու սխտորով համեմելով ուտելու ծիսական գործողության հետ, որն այսօր, ի տարբերություն ծիսական պարի, դարձել է մանկական պար-խաղ: Այն նկարագրում է մարմնի բոլոր մասերով (ձեռքով, ոտքով, արմունկով) սոխ ու սխտոր ծեծելու աշխատանքը:
Շինարարական: Սրանք այն պարերն են, որոնք շարժական և երաժշտա-բանահյուսական տեքստով նկարագրում են տուն, եկեղեցի, վանք, կամուրջ կառուցելու գործողությունը:
Այլ աշխատանքները շարժման միջոցով նկարագրելու պարեր: Օրինակ՝ խնոցի հարել և այլն: