Intangible cultural heritage of forcibly displaced persons from Nagorno-Karabakh1

Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված անձանց ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն

ՈՆՄԺ-Ցանկեր

1. Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածների բարբառներ

Լեռնային Ղարաբաղի բարբառային միավորները վեցն են՝ Ղարաբաղի, Հադրութի, Լուսաձորի (Մեհտիշեն), Շաղախ-Խծաբերդի, Մարաղայի բարբառներ, Ուրմիայի /Չայլուների/ խոսվածքներ: Սրանցից ավելի տարածված են Ղարաբաղի և Հադրութի բարբառները, որոնք և համարվում են տարածաշրջանի հիմնական և բնիկ բարբառները: Ղարաբաղի բարբառը պատկանում է հայերենի բարբառների Ում ճյուղին, ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ, ըստ բազմահատկանիշ դասակարգման՝ ընդգրկված է Ղարաբաղ-Շամախիի միջբարբառախմբում: Հադրութի բարբառը պատկանում է բարբառների Ս ճյուղին, Ղարաբաղի բարբառի պես ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ: Գ. Ջահուկյանը Հադրութը ընդգրկել է Ղարաբաղի բարբառի մեջ: Երկու բարբառներն ունեն բավականին շատ ընդհանրություններ, որոնցից են.

  1. Ընդհանուր հայերենյան ձայնավորներից բացի՝ քմայնացած ա (լավ), ու (տուս), օ (ծօր) ձայնավորների, ըէ խառը տիպի ձայնավորի  (վըէղ – հող, վըէտ – հոտ) և վերին բարձրացման ը (ի՝. ավելի փափուկ ի)  ձայնավորի (ի՝րփի-՝վէ-րի՝ որբևայրի) առկայություն.
  2. Հին հայերենյան բ,գ,դ,ձ,ջ ձայնեղների դիմաց համապատասխան պ,կ,տ,ծ,ճ խուլերի դրսևորում (բան->պէն, գլուխ>կըլօխ, դու>տու, ձրի->ծըրի, ջիլ>ճիլ).
  3. Բաղաձայնների մեծ մասի քմայնացած տարբերակների առկայություն (գյ, կյ, քյ, դյ, տյ, թյ, ձյ, ծյ, ցյ, ճյ, չյ, լյ և այլն).
  4. Ֆ շրթնատամնային խուլի բացակայություն.
  5. Վերջընթեր շեշտ (ըզա՛դէլ, ըղա՛ման).
  6. Միավանկ բառերի ո ձայնավորից առաջ հ>վ անցում (վըէտ <հոտ, վըէր <հոր, վըէղ /<հող).
  7. Բառավերջի ըն-ի դիմաց՝ նը (ակնը, մաննը, մուկնը, ծուկնը).
  8. Հոգնակի ուղղականում -նէր մասնիկի բացակայություն (ականջ-ներ>ունգուճնէ).
  9. Բացառական, գործիական, ներգոյական հոլովների պարզ և վերլուծական ձևերի առկայություն (մարթա /բցռ./, տըղավ /գործ./, տըղըմ /ներգ./, տըղէն անա /բցռ./, տըղէն անավ /գործ./, տըղէն  անըմ /ներգ./).
  10. «Չորս» թվականի դիմաց ք-ով ձևի առկայություն (չօրք).
  11. Անձներական թվականների առկայություն (Հադրութ՝ ուրկօքան-//ուրկօքէն /երկուսն էլ/ իրէքան-//իրէքէն /երեքն էլ/, չուրսէքյան /չորսն էլ/, Ղարաբաղ ըրկօքան, չուրսէքան).
  12. Հին հայերենյան հարցական «ո» դերանվան արտացոլում «հու» ձևով.
  13. -ալ վերջավորությամբ վաղակատար դերբայ.
  14. Ապառնի դերբայի կազմություն անորոշից՝ -ական մասնիկով (նըստըլական, ուտըլական).
  15. Ժխտական խոնարհման դեպքում ժխտման ձևերի հետադասություն (կիրթըցնէլ մէ, կիրթըցնէլ մէքյ, կյիրիս չըմ, կյիրիլական չըմ, կյիրալ չըմ, կյիրէցէ վէչ, կյիրիմ վէչ) և այլն:

Ջահուկյանի աղյուսակներում տեղ չեն գտել Վերին և Ներքին Չայլուների խոսվածքները, որոնք, պատկանելով Ս ճյուղին և ունենալով երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ, քիչ են տարբերվում Ուրմիայի բարբառից, որը ևս Ջահուկյանի դասակարգմամբ ընդգրկված է Խոյ-Մարաղայի բարբառում: 

Ղարաբաղի բարբառը հայերենի ամենահին բարբառներից է, որի մասին ակնարկներ ունեն Խորենացին, Կորյունը, Կաղանկատվացին, 8-րդ դարի քերական Ստեփանոս Սյունեցին (Գ. Ջահուկյան, Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երևան, 1972 թ., էջ 16-17): Ա. Ղարիբյանը նշում է, որ Ղարաբաղում անցյալում եղել են երկու բարբառներ՝ հյուսիսային՝ Ղարաբաղի, և հարավային՝ Հադրութի: Ժամանակի ընթացքում Ղարաբաղի բարբառը գերակշռություն է ստացել, Հադրութի բարբառին հաղորդել իր հիմնական գծերից շատ շատերը, և դրա հետևանքով ստացվել է այժմյան Հադրութի բարբառը, որը, այնուամենայնիվ, պահպանել է իր առանձնահատկությունները (Ա. Ղարիբյան, Հայ բարբառագիտություն, Երևան, 1953 թ., էջ 232): Ղարաբաղի և Հադրութի բարբառների տարբերություններից են. Ղարաբաղի բարբառում «ես» դերանվան հոգնակի ուղղականն է՝ մունք, Հադրութի բարբառում՝ մուք, Ղարաբաղում ներկան կազմվում է ըմ վերջավորությամբ անկատարով /կարթըմ ըմ/, Հադրութում՝ ս կազմիչ ունեցող դերբայով /կյիրիս ըմ/. ի տարբերություն Ղարաբաղի բարբառի՝ Հադրութում օժանդակ բայի ներկայի հոգնակի 1-ին և 2-րդ դեմքերը նույն ձևն ունեն /ըմ, ըս, ա, ըք, ըք, ըն/. Հադրութում նէր հոգնակերտը բացակայում է նաև թեք հոլովներում (քիշըրնէ, քիշըրնու) և այլն:

Մեհտիշենի բարբառի կրողների նախնիները Լեռնային Ղարաբաղ են գաղթել Պարսկաստանից 1829 թ.: Բարբառային նոր միջավայրում խոսվածքը ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների, որի պատճառով էլ լեզվաբաններն ընդունել են Ոմ ճյուղի նոր բարբառի գոյությունը: Մեհտիշենի բարբառը Ում ճյուղի միավոր է, ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ, ըստ բազմահատկանիշ դասակարգման՝ ընդգրկված է Ղարաբաղ-Շամախիի միջբարբառախմբում: Ունի ընդհանրություններ Ղարաբաղի բարբառի հետ, բայց և՝ էական տարբերություններ: Մեհտիշենի բարբառում շեշտը վերջնավանկային է, սեռական հոլովը որոշիչ հոդ չի ստանում, բացառականի վերջավորությունն է –ից, գործիականինը՝ -օվ:

Շաղախ-Խծաբերդի բարբառը կրողների նախնիները գաղթել են Ղարադաղից: Բարբառը կրել է Հադրութի և Ղարաբաղի բարբառների ազդեցությունը: Շաղախ-Խծաբերդի բարբառը Հադրութի բարբառի պես պատկանում է Ս ճյուղին, տարածքի մյուս բարբառների պես ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ: Գ. Ջահուկյանը բարբառային այս միավորն ընդգրկել է Ղարաբաղի բարբառի կազմում: Այս բարբառը իր հատկանիշներով նմանվում է և՛ Հադրութի, և՛ Ղարաբաղի բարբառներին, բայց ունի նաև առանձնահատկություններ:

Մարաղայի բարբառի, ինչպես և Չայլուների խոսվածքների կրողների նախնիները նույնպես գաղթել են 1829 թ. Պարսկաստանից: Այս երկու բարբառները համեմատաբար քիչ են ազդվել բնիկ բարբառներից: Ղարաբաղյան Մարաղայի բարբառը պատկանում է բարբառների Լ ճյուղին, ունի երկաստիճան ձայնեղազուրկ բաղաձայնական համակարգ, Գ. Ջահուկյանի աղյուսակներում չի արտացոլված, որովհետև Խոյ-Մարաղայի բարբառի կազմում ընդգրկված Մարաղայի տարբերակից էական տարբերություններ հանդես չի բերում:

2. Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածների ավանդական երաժշտական մշակույթը

Պատմական Արցախի ավանդական երաժշտական մշակույթը (ժողովրդական ու ժողովրդապրոֆեսիոնալ արվեստների ճյուղեր), համահայկական լինելով հանդերձ, առանձնահատուկ է, հարուստ ու բազմաժանր։ Այն ընդգրկում է անհատի և հասարակության կյանքը կազմակերպող բոլոր ոլորտները՝ աշխատանքային, առտնին, ծիսական, մանկական, քնարական, պատմական, հայրենասիրական երգեր, կատակերգեր, պարերգեր, աշուղական երգեր ու սիրավեպեր, մեծ և փոքր ժանրերի նվագարանային եղանակներ: Ավանդական նվագարաններից առավել տարածված էին թառը, սազը, քամանչան, դուդուկը, զուռնան, դհոլն ու դափը, որոնք հանդես էին գալիս մենանվագային կամ անսամբլային տարբերակներով։ Ավանդական երգամտածողության մեջ հատկապես առանձնանում են հորովելները, կատակային զուգերգերը, աշուղական երգերն ու նվագարանային ստեղծագործությունները: 

Այս երաժշտական մշակույթը բնորոշվում է յուրահատուկ մեղեդայնությամբ, որի առանձնահատկություններից է տերցիային օժանդակ հենակետով փռյուգիական ձայնակարգը: Պատմական Արցախի ավանդական երաժշտական (գեղջկական, աշուղական, նվագարանային, հոգևոր) մշակույթից միայն առանձին նմուշներ են գրառվել: Երաժշտական ժառանգության գրանցմանը խոչընդոտում էին թե՛ պատմաքաղաքական հանգամանքները, թե՛ ձայնագրող սարքերի բացակայությունն ու մասնագետների պակասը։ 

Ավանդական տոների և ծեսերի, ժողովրդական երաժշտության, գուսանական երգարվեստի և տարածաշրջանում մեծ համբավ ունեցող նվագարանային երաժիշտների մասին 19-20-րդ դդ. ուշագրավ տեղեկություններ են հաղորդել Ե. Լալայանն (Երկեր, հատոր 2, Արցախ, Երևան, 1988 թ.) ու Ս. Լիսիցյանը (Լեռնային Ղարաբաղի հայերը, Ազգագրական ակնարկ, Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հատոր 12, Երևան, 1981 թ.):

Դեռևս 19-րդ դ. վերջին և 20-րդ դ. սկզբներին Կոմիտասն Էջմիածնում գրանցել է արցախյան հորովելներ: Նույն շրջանում, Շուշիի ուսումնարանում դասավանդելու տարիներին, երաժշտագետ-բանահավաք Ս. Դեմուրյանը ձայնագրել է երեք ժողովրդական երգ (ընդգրկվել են «Քնար» ժողովածուում, որը լույս է տեսել 1907 թ. Ս. Պետերբուրգում)։

Ավանդական նվագարանային ու աշուղական հարուստ մշակույթի մասին են վկայում նաև Խորհրդային տարիներին հավաքված և ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի և Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի ձայնադարաններում պահվող գործիքային նվագները։ Հիշյալ կառույցների ֆոնդային հավաքածուներում պահվում են տեղի ճանաչված երաժիշտ-կատարողների ձայնագրությունները։ 1957-1958 թթ. գիտարշավների ընթացքում (երաժշտագետներ Ռոբերտ Աթայան և Մաթևոս Մուրադյան), ձայնագրվեցին գեղջկական, աշուղական երգերի և նվագարանային եղանակների 70 օրինակ, որոնց ձայնագրությունները պահվում են ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի Արամ Քոչարյանի անվան ձայնադարանում: Հետագայում երաժշտագետ Աշոտ Մուրադյանի կողմից վերծանվել և ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի «Հայ ավանդական երաժշտության մատենաշարի» հատորներում հրատարակվել են Մ. Մուրադյանի «Ղարաբաղ-58» գիտարշավի նվագարանային օրինակները: 

1986 թ. Լեռնային Ղարաբաղում գիտարշավ է կազմակերպել նաև Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիան, կատարվել են նաև մի շարք կաբինետային ձայնագրություններ (1974-1988 թթ.):

3. Կաճապով ապուրի պատրաստման ավանդույթը Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված հադրութցիների մշակույթում

Կաճապը (ճերմակ բանջար, սպիտակաբանջար) տանձաձև երկար տերևներով բույս է, որ հյուսելով չորացնում են ձմռան համար: Հայկական տարանուններն են՝ նվիկ արևելյան, դանիկ, հայոց բանջար, նվիճ, օձաբարձ, օձադանակ։ Տարածված է Լեռնային Ղարաբաղում, հանդիպում է նաև ՀՀ Սյունիքի, Տավուշի, Լոռու մարզերում։ Հիմնականում լինում է 2 տեսակ, որոնք ունեն բուժական և սննդային նշանակություն։

Կաճապը կիրառվում է ժողովրդական բժշկության մեջ։ Ըստ ավանդույթի քաղում են գարնանային առաջին կայծակից հետո: Օձի խայթոցից առաջացած վերքին կաճապով պատրաստված սպեղանի են դնում: Արմատը թունավոր է, սակայն եփելիս վերանում է թունավոր հատկությունը: Կաճապից կարելի է ստանալ նուրբ օսլա, որը պիտանի է խոհարարական պրակտիկայում։ Սարից քաղված կաճապը հյուսում են ավելուկի պես կամ կտրատում, չորացնում և ձմռան ընթացքում ապուր պատրաստում։ Կրակը պետք է մարմանդ լինի, մեկ բաժնի համար պղնձե տարայի մեջ լցնում են 1 բաժակ եռացրած ջուր, որ բույսը չդեղնի և մի բուռ կտրատած, չորացրած կաճապ ու դանդաղ խառնում կավե շերեփով։ Երբ սկսում է եռալ, ավելացնում են նախապես եփած ու աղացած ցորենը (1 բաժնին՝ 1 ճաշի գդալ), խառնում ու թողնում մարմանդ կրակին։ Դրան զուգահեռ պղնձե թավայի մեջ մեկ բաժակ եռացրած ջուր են լցնում, ավելացնում նախապես մանր կտրատած թթու լավաշը, որ եփվի ու դառնա միատարր զանգված, ապա մեկ թեյի գդալ աղ, չորացրած և աղացած պղպեղ, չոր կամ թարմ կանաչի, խառնում, եռացնում ևս մի քանի րոպե: Մատուցում են բաժակով կամ ապուրամանի մեջ։

Պատրաստման եղանակի մասին առավել մանրամասն կից հղումով:

Կաճապը սնձաձև, երկար, նեղ տերևներով լեռնային բանջար է, որը հյուսելով չորացնում են ձմեռվա համար և պահոց կերակուր պատրաստում (Հայոց լեզվի բարբառային բառարան, Երևան, 2001 թ., հատոր 3, էջ 26):

Վկայություն կա, որ Պահքի օրերին նաև կաճապ են օգտագործել (Դավիդբեկով Ի., Ջեբրայիլի շրջանի Ելիսավետպոլի գավառի Հադրութ գյուղ, Կովկասի տեղանքների ու ցեղերի նկարագրության նյութերի ժողովածու, հատոր 6, Թիֆլիս, 1888 թ., էջ 183, ռուսերեն): 

«Նուիկ կամ Նուիճ կոչուած բոյսն է, զոր տես ի կարգին. և զոր ինչուան հիմայ այն անուամբ կաճապ բանջար կոչեն ի կողմանս Հայ-Աղուանից, ըստ Շէհրիման» (Ղ. Ալիշան, Հայբուսակ կամ Հայկական բուսաբառութիւն, Վենետիկ, 1895 թ., էջ 298)։

Կաճապը որակվում է նաև որպես անորոշ տեսակի բույս, որը նույնականացվում է սպիտակա բանջարի հետ, իսկ Հայբուսակը նույնացնում է նուիկի կամ նուիճի հետ, որոնք բոլորովին տարբեր բոյսեր են (Ս. Մալխասեանց, Հայերէն բացատրական բառարան, Երևան, 1944 թ., էջ 1006)։

Մեկ այլ տվյալով կաճապը ավելուկանման բույս է, որը չորացնելով և թթու լավաշի, չորացրած հոնի, բրնձի, սխտորի ու կծու համեմունքների հետ եփելով՝ ջրալի կերակուր են պատրաստում։ 

«Կաճապը Հուդրութա շինիթկընէրումըն ըն շատ օտում» (բանավոր խոսք), (Ա. Սարգսյան, Ղարաբաղի բարբառի բառարան, Երևան, 2013 թ., էջ 330)։

Սնձաձև, երկար, նեղ տերևներով լեռնային այս բանջարը հյուսում և չորացնում են ձմեռվա համար, պահոց կերակուրի պատրաստում (Վ. Ադամյան, Ժ. Բաբայան, Հայկական խոհանոցի բառարան, Երևան, 2015 թ., էջ 184)։

4. Շաթալ գուլպա գործելու ավանդույթը Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված հադրութցիների մշակույթում

Գուլպան հայկական ավանդական տարազի պարտադիր մաս հանդիսացող ագանելիքի տարր է։ Ավանդական նախշազարդ գուլպաներ գործել են Արևմտյան և Արևելյան Հայաստանի տարբեր գավառներում: Նախշազարդ այս գուլպան պատկանում է կանանց կարճ ճտքով գուլպաների տիպին: 20-րդ դարում և 21-րդ դարասկզբին Լեռնային Ղարաբաղի Հադրութի շրջանի հայ կանայք շարունակել են գործել նախշազարդ գուլպայի շաթալ տարբերակը, որի անվանումը հավանաբար կապվում է այն գործելու տեխնիկայի հետ: Այն հայտնի էր նաև այլ անվանումներով՝ «հիլի գյուլբա»-հայելի բառից, երբ գուլպայի երեսին հայելու նման ուղղանկյունաձև շերտ է գործվել, «մըչավոր-քթավեր»՝ նախշուն, շաթալ զարդանախշերով նախշազարդվել է ինչպես գուլպայի քիթը՝ թաթը, այնպես էլ՝ կրունկը։

Այս գուլպան ուներ գործելու առանձնահատուկ տեխնիկա և բարդ զարդանախշեր, ինչի արդյունքում այն շատ բարձր էր գնահատվում։ Արժեքավոր նվեր էր համարվում՝ ներառվելով հարսին ուղարկվող նվերների և օժիտի մեջ։ Մինչև ամուսնանալը աղջիկները սովորել և գործել են նման գուլպաներ՝ օժիտի մեջ դնելու և ամուսնու ընտանիքի անդամներին նվիրաբերելու համար։ Այն հիմնականում կիրառվել է տոնական, հանդիսավոր պահերին, ուստի գեղազարդվել է բավական բարդ նախշազարդերով։ Տարազի մաս հանդիսացող այս գուլպան Հադրութում գործում են թաթից՝ սկսելով երկու շյուղով: Թաթը հարդարվել է կենաց ծառի պատկերներով: Գործվածքը ստացվել է հավասարաչափ և նուրբ։ Ի տարբերություն մյուս գուլպաների, որոնք մաշվելիս կարելի էր քանդել և նորից գործել, այս գուլպաները ավելի ամուր էին, քանի որ գործվում էին թաթից։ Ավանդական կենցաղում գուլպան գործել են իլիկով մանած բրդյա թելերից, շյուղերով և հելունով: Թելերը ավանդաբար ներկում էին պղնձե կաթսաներում՝ բնական ներկանյութերով՝ սոխի կճեպով, տորոնի արմատներով, կանաչ ընկույզի կեղևով, ծիծեռնախոտով և այլ բույսերով։ Խորհրդային շրջանում ներկում էին գործարանային արտադրության քիմիական ներկերով, իսկ ներկայում գնում են պատրաստի գունավոր բրդյա թելեր։ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի գուլպա գործելու ավանդույթի մասին հիշատակություններ կան տարբեր ուսումնասիրություններում։ Սյունիք-Արցախ տարազախմբի նկարագրություններին վերաբերող նյութերում հաճախ է ներկայացվում նախշազարդ գուլպան։ Նշվում է, որ կանայք գուլպա գործել են նստած, քայլելիս, զրուցելիս, ինչը վկայում է զարգացած հմտության մասին։ Մի շարք ազգագրագետներ հայկական տարազի զարդամոտիվներին նվիրված իրենց ուսումնասիրություններում անդրադարձել են գուլպայի զարդանախշերի և գույների խորհրդին, գործելու տեխնիկային և տարածման շրջաններին (Ա. Ստեփանյան, Հայ ժողովրդական տարազի զարդանախշերը (ծիսային, գունային և նշանային համակարգերը), Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, պրակ 22, Երևան, 2007 թ., Ն. Ավագյան «Հայկական ժողովրդական տարազը», Երևան, 1983 թ. և «Հայկական գուլպաներն ու սռնապանները և նրանց զարդանախշերը», Պատմաբանասիրական հանդես, 1967 թ., թիվ 4, էջ 250-257): Ազգագրագետ Ս. Պողոսյանը «Արցախի կանանց ավանդական տարազի գեղազարդման առանձնահատկություններ» խորագրով հոդվածում (Արցախի պետական համալսարանի Գիտական տեղեկագիր, թիվ 1, 2022 թ., էջ 341) անդրադարձել է շաթալ գուլպային՝ նշելով, որ Զանգեզուրում և Լեռնային Ղարաբաղում դրանք հարդարվել են կեռազարդ և Տ-աձև զարդանախշերով։ Կանանց գուլպաները կարճաճիտք էին՝ լայն շերտ և նեղ գծանախշերով։ Երկարաճիտք գուլպաներ կրել են տղամարդիկ։ Թաթի տակ և երեսին գործել են սպիտակ քառանկյուն նախշ։ Հաճախ գուլպայի երեսի կողմից գործվել են կտուց կտցի երկու թռչնակ և ծաղկանախշ։ Գուլպայի երեսի նախշը ստորինից անջատելու համար կատարվել է ասեղնագործ ճյուղակար։ Գուլպայի երեսին չորս կողմը նախշազարդ շրջանակ է արվել։ Երբեմն կրունկի և թաթի մասերը հարդարվել են թռչնանախշերով, իսկ շրջանակը զարդարվել է հավերժանախշով։ Գուլպայի վերնամասը հարդարվել է շեղ և ոլորուն նախշերով։ Թաթի ծաղկանախշը եզրագործվել է ասեղնակարով։ Մի տարբերակում սպիտակ շրջանակի փոխարեն գործել են հյուսեր, իսկ թռչնանախշերը ասեղնագործվել են ծաղկանախշերով։ Նման շաթալ գուլպաները գործվել են շյուղերով և հելունով։ Եղել են բրդյա, բամբակի թելերից, այծի մազից, մետաքսաթելից (շերամի թելից)՝ «կազի գուլպա» անվամբ։ Կիրառված նախշանկարները հայտնի էին «շաթալ», «ծտեր», «իրեքպտանե», «օխտըպտանե» անուններով։ 

sasna-crer

ՀՀ ՈՆՄԺ Արժեքների Ցանկ

ՈՆՄԺ-Ցանկեր

ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկն ըստ ոլորտների

Ժողովրդական բանահյուսություն
  1. Սասնա ծռեր» էպոս /ժողովրդական տարածված անուններն են «Սասունցի Դավիթ», «Ջոջանց տուն», «Քաջանց տուն», «Սասնա փահլեւաններ»/

2012թ. «Սասնա ծռեր կամ Սասունցի Դավիթ էպոսի կատարողական դրսևորումները» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

Ժողովրդական պարարվեստ

2. Քոչարի

2017թ. «Քոչարի, ավանդական խմբապար»-ը ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

3. Յարխուշտա

4. Բատոլա /ծիսական-հարսանեկան պարերգ/

5. Թամզարա

Ժողովրդական երաժշտարվեստ

6. «Կռունկ» երգ

7. «Գացեք, տեսեք» երգ

8. Աշուղական սիրավեպ /երաժշտապատմողական, երաժշտաբանաստեղծական արվեստ/

9. Թառը եւ թառագործությունը /ավանդական երաժշտական մշակույթ, կատարողական արվեստ, նվագարանագործություն/

10. Սահարի /ավանդական երաժշտական մշակույթ, նվագարանային կատարողական արվեստ, ծիսական երաժշտություն/

11. Դուդուկը եւ դրա երաժշտությունը /ավանդական երաժշտական մշակույթ, կատարողական արվեստ, նվագարանագործություն/

2008թ. «Դուդուկն ու նրա երաժշտությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

12. «Քանոն» երաժշտական նվագարանը /ավանդական երաժշտական մշակույթ, կատարողական արվեստ, նվագարանագործություն/

Ժողովրդական կենսաապահովման մշակույթ /Ազգային խոհանոց/

13. Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը եւ մշակութային դրսեւորումները

2014թ. «Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը և մշակութային դրսևորումները Հայաստանում» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

14. Գաթայի պատրաստումը եւ մշակութային դրսեւորումները

15. Մրգից օղիների պատրաստում /մրգերի վերամշակում/

16. Մածունի պատրաստման ու կիրառման ավանդույթը

17. Գինեգործություն /խաղողի վերամշակում/

18. Կուրկուտ ծիսական ուտեստի ավանդույթը Կապանում

19. Արքայանարնջի եւ թզի չրերի պատրաստման ավանդույթը Մեղրիում /մրգերի վերամշակում/

20. Շիրակի մարզի չեչիլ եւ հյուսած պանիրների պատրաստման ավանդույթը

21. Քյավառի փախլավայի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթը

22. Ճախաթթվի (ճըխըթթո) պատրաստում /մթերքի մշակման ավանդական եղանակներ եւ կիրառություն/

Մարդու կյանքի շրջափուլերի հետ կապված ժողովրդական սովորույթներ և ծեսեր

23. Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարություն

24. Խավիծ / կնոջ ծննդաբերության հետ կապված սովորույթ/

25. Կատիկի բարձրացում /երեխայի ծննդյան եւ հասունության` մանկան խնամքի հետ կապված սովորույթ/

26. Թաղման ծես

27. Եզդիների հարսանեկան ծեսը

Բնության վերաբերյալ պատկերացումներ և գիտելիքներ

28. Տարի հացի խորհրդանշանային կիրառում եւ նախշազարդում /ժողովրդական տոնական մշակույթ, ժողովրդական խոհանոցի տարր/

Տնտեսական կյանքի հետ կապված հմտություններ

29. Վայրի բույսերի եւ պտուղների հավաքչության ավանդույթը ՀՀ Տավուշի մարզի համայնքներում

30. Սար գնալ. հեռագնա անասնապահության մշակույթի ավանդույթը ՀՀ Տավուշի մարզում

Ավանդական արհեստների հետ կապված հմտություններ և գիտելիքներ

31. Ավանդական դարբնություն

32. Խաչքարագործության վարպետություն

2010թ. «Հայկական խաչքարի արվեստ. խաչքարի խորհուրդն ու խաչքարագործությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

33. Ժանեկագործություն /դեկորատիվ-կիրառական արվեստ, գեղարվեստական գործվածք/

34. Թոնրի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթ

35. Ավանդական գորգագործություն /դեկորատիվ-կիրառական արվեստ/

36. Ասեղնագործություն /գեղարվեստական գործվածք/

37. Հայաստանի սիրիահայ համայնքի ասեղնագործական մշակույթը

Ժողովրդական տոներ

38. Սուրբ Սարգսի տոն

39. Տերընդեզ

40. Վարդավառ

41. Համբարձման տոն («Վիճակ») /ժողովրդական եւ եկեղեցական տոն/

42. Սուրբ Հարության տոն («Զատիկ», «Սուրբ Զատիկ») /ժողովրդական եւ եկեղեցական տոն/

43. «Նոր տարի» տոն

44. Մուսա լեռան տոնակատարությունը /ժողովրդական տոնակատարություն/

45. Ասորիների Նոր տարվա տոնակատարությունը

Ժողովրդական հավատալիքներ և սովորույթներ

46. ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան գյուղի Սուրբ Թեւաթորոսի պաշտամունք

47. ՀՀ Արագածոտնի մարզի Քասախ գյուղի Թուխ Մանուկի պաշտամունք

48. Փայտե հմայիլի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթ /ժողովրդական կիրառական արվեստ/

49. Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը /ժողովրդական հավատալիք, տոն, քրիստոնեական ուխտագնացություն/

2020թ. «Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

Հասարակական, ազգակցական, ընտանեկան հարաբերությունների հետ կապված սովորույթներ

50. Տոհմածառ /ազգի պատմության, տոհմի ծագման հետ կապված հիշողության, երեւույթների, դեպքերի, գործընթացների խորհրդանիշ/

Հայոց լեզու

51. Հայկական տառարվեստը եւ դրա մշակութային դրսեւորումները

2019թ. «Հայկական տառարվեստը և դրա մշակութային դրսևորումները» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում

ՀՀ ՈՆՄԺ Արժեքների Ցանկ

ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկն ըստ ոլորտների

Ժողովրդական բանահյուսություն

1․ Սասնա ծռեր»  էպոս
2012թ. «Սասնա ծռեր կամ Սասունցի Դավիթ էպոսի կատարողական դրսևորումները» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
2․ «Հազար ու մի գիշեր» հեքիաթի սյուժետային դրսևորումները հայ ժողովրդական հեքիաթներում
3․ Շիրակի երգիծական բանահյուսությունը

Ժողովրդական պարարվեստ

4․ Քոչարի
2017թ. «Քոչարի, ավանդական խմբապար»-ը ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
5․ Յարխուշտա
6․ Բատոլա
7․ Թամզարա

Ժողովրդական երաժշտարվեստ

8. «Կռունկ» երգ
9. «Գացեք, տեսեք» երգ
10. Աշուղական սիրավեպ
11. Թառը եւ թառագործությունը
12. Սահարի
13. Դուդուկը  եւ դրա երաժշտությունը
2008թ. «Դուդուկն ու նրա երաժշտությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
14. «Քանոն» երաժշտական նվագարանը
15. «Անա նանան քե ղուրբան» երգ

Ազգային խոհանոց

16. Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը եւ մշակութային դրսեւորումները
2014թ. «Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը և մշակութային դրսևորումները Հայաստանում» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
17. Գաթայի պատրաստումը  եւ  մշակութային դրսեւորումները
18. Մրգից օղիների  պատրաստում
19. Մածունի պատրաստման ու կիրառման ավանդույթը
20. Գինեգործություն
21. Կուրկուտ ծիսական ուտեստի ավանդույթը Կապանում
22. Արքայանարնջի եւ թզի չրերի պատրաստման ավանդույթը Մեղրիում
23. Շիրակի մարզի չեչիլ եւ հյուսած պանիրների պատրաստման ավանդույթը
24. Քյավառի փախլավայի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթը
25. Ճախաթթվի (ճըխըթթո) պատրաստում
26. Քաղցր շարոցի պատրաստման ավանդույթը Աշտարակում
27. Տոլմայի պատրաստման և կիրառման մշակույթը
28. Տոմաստի պատրաստման և կիրառման ավանդույթը Վարդենիս համայնքում

Մարդու կյանքի շրջափուլերի հետ կապված ժողովրդական սովորույթներ և ծեսեր

29. Ավանդական հարսանեկան ծիսակատարություն
30. Խավիծ  / կնոջ ծննդաբերության հետ կապված սովորույթ/
31. Կատիկի բարձրացում /երեխայի ծննդյան եւ հասունության` մանկան խնամքի  հետ կապված սովորույթ/
32. Թաղման ծես
33. Եզդիների հարսանեկան ծեսը
34. Ատամհատիկի ծիսական արարողությունը


Բնության վերաբերյալ պատկերացումներ և գիտելիքներ

35.Տարի հացի խորհրդանշանային կիրառում եւ նախշազարդում
36. Հայկական խաղացող աղավնու` «երևանյան կուդուլի» բուծման և վարժեցման ժողովրդական ավանդույթը


Տնտեսական կյանքի հետ կապված հմտություններ

37. Վայրի բույսերի եւ պտուղների հավաքչության ավանդույթը ՀՀ Տավուշի մարզի համայնքներում
38. Սար  գնալ. հեռագնա անասնապահության մշակույթի ավանդույթը ՀՀ  Տավուշի մարզում
39. Մեղվապահության ավանդույթը Ճամբարակ համայնքում


Ավանդական արհեստների հետ կապված հմտություններ և գիտելիքներ

40. Ավանդական դարբնություն
41.Խաչքարագործության վարպետություն
2010թ. «Հայկական խաչքարի արվեստ. խաչքարի խորհուրդն ու խաչքարագործությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
42. Ժանեկագործություն
43. Թոնրի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթ
44. Ավանդական գորգագործություն
45. Ասեղնագործություն
46. Հայաստանի սիրիահայ համայնքի ասեղնագործական մշակույթը
47. Հայկական մանրանկարչությունը և դրա մշակութային դրսևորումները
48. Գյումրիի ոսկերչության և արծաթագործության ավանդույթը
49. Դիլիջանի փայտի փորագրության ավանդույթը և կիրառումը
50. Սիսիանի և Գորիսի խեցեգործության ավանդույթը և կիրառությունը
51. Փայտե հմայիլի պատրաստման եւ կիրառման ավանդույթ


Ժողովրդական տոներ

52. Սուրբ Սարգսի տոն
53. Տերընդեզ
54. Վարդավառ
55. Համբարձման տոն («Վիճակ»)
56. Սուրբ Հարության տոն («Զատիկ», «Սուրբ Զատիկ»)
57. «Նոր տարի» տոն
58. Մուսա  լեռան տոնակատարությունը
59. Ասորիների Նոր  տարվա տոնակատարությունը


Ժողովրդական հավատալիքներ և սովորույթներ

60. ՀՀ Արագածոտնի մարզի Նիգավան գյուղի Սուրբ Թեւաթորոսի պաշտամունք
61. ՀՀ  Արագածոտնի  մարզի Քասախ  գյուղի Թուխ Մանուկի  պաշտամունք
62.Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը
2020թ. «Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
63. Ստեռ. անկողնու ծալքի սրբազնացումը Հայաստանի եզդիների մշակույթում


Հասարակական, ազգակցական, ընտանեկան հարաբերությունների հետ կապված սովորույթներ

64. Տոհմածառ /ազգի  պատմության, տոհմի ծագման  հետ կապված  հիշողության, երեւույթների, դեպքերի, գործընթացների  խորհրդանիշ/


Հայոց լեզու

65. Հայկական տառարվեստը եւ դրա մշակութային դրսեւորումները
2019թ. «Հայկական տառարվեստը և դրա մշակութային դրսևորումները» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում
66. Արարատյան բարբառ
67. Կարնո բարբառ


Ազգային խաղեր

68. Նարդի

Հավելված ՀՀ կառավարության 2021 թվականի ապրիլի 15-ի N599 – Ա որոշման

«Հավելված N 2 ՀՀ կառավարության 2010 թվականի մարտի 11-ի N 310 – Ա որոշման

Հավելված ՀՀ կառավարության 2022 թվականի մարտի 24-ի N 397 – Ա որոշման

Հավելված ՀՀ կառավարության 2024 թվականի հոկտեմբերի 31-ի N 1719 – Ա որոշման

gyumri

ՀՀ Մշակութային Տարածքների Ցանկ

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
taracqayin-cank-cover

1. Արենի, գյուղ ՀՀ Վայոց ձորի մարզում, Արփա գետի ստորին հոսանքի երկու կողմերում (նախկինում` Արփա)

Արենիում հայտնաբերված հնագիտական նյութերը` գինու արտադրա­մա­սերն ու խաղողի մնացորդները, ինչպես նաև այն, որ տեղի բնակչությունը շարունակում է զբաղվել գինեգործությամբ, հիմք են տալիս Արենին դիտար­կել որպես գինեգործական մշակույթի ավանդական տարածք: Հայտնաբերված գինու արտադրամասն աշխարհում մինչ այժմ հայտնի ամենահին գինեգործարանն է, թվագրվում է Ք. ա. 4000 թթ. սահմաններում: Գյուղում գինեգործությունն այսօր էլ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գերիշխող բնագավառ է, որը ոչ միայն կենսունակ է, այլև զարգացման միտումներ է դրսևորում: Արենիում ստեղծվել են յուրատեսակ գինեգործական տնտեսություններ` տնական և գործարանային: Գինեգործության գործում ներգրավված է գյուղի ամբողջ բնակչությունը: Գինին պատրաստում են բացառապես խաղողի «Արենի» տեսակից, որի ողկույզն արտաքինից նման է ոչխարի գլխի: Քաղցրությունը (սպիրտի) 19-23 տոկոս է: Հատկապես միջազգային ճանաչում են ձեռք բերել Արենի գինու նոր տեսակ­ները` «Արենի Մառանը» և «Արենի Գեդեոնը»: Գյուղում գործում է նաև երկու գինու գործարան:

Արենի գյուղի տարածքում են գտնվում ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում գրանցված 28 հուշարձաններ` հնավայրեր, ավերված գյուղատեղիներ, խաչքարեր, քարայրներ` Մագիլի և Թռչունների քարանձավները, ինչպես նաև Նորավանքի վանական համալիրը: Նախկին Արենի բնակատեղին գտնվել է այժմյան գյուղից կես կմ հյուսիս` բլրի վրա, որտեղ մինչ օրս կանգուն է Մոմիկ ճարտարապետի կողմից 1321 թ. կառուցված սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

Արենի գյուղը (վարչական տա­րածք) 980 մ բարձր է ծովի մակար­դակից: 2011 թվականի դրությամբ համայնքն ունի 543 տնային տնտե­սություն, 2006 բնակիչ: Կլիման ցամա­քային է, հողատարածքը գրեթե ամբողջությամբ ոռոգվում է գետից հանված ջրով: Բնակչությունն զբաղվում է այգեգործությամբ, դաշտա­վարությամբ, թռչնաբուծությամբ և անասնապահությամբ: Համայնքի զարգացման գերակա ուղղություն­ներից են խաղողագործությունը և գինեգործությունը:

2. Գյումրի, քաղաք ՀՀ Շիրակի մարզում (նախկինում՝ Կումայրի, Ալեք­սանդրապոլ, Լենինա­կան)

Գյումրին այն եզակի բնակավայրն է, որտեղ ակտիվ կենցաղավարում են գրեթե բոլոր ավանդական արհեստները` մետաղամշակությունը` ներառյալ գեղարվեստական, փայտամշակությունը, քարտաշությունը, որմնադիրությունը, ասեղնագործությունը, ժանեկագործությունը, միակն է, որտեղ մինչ այսօր կիրառվում է պղնձագործությունը: Հատկապես մեծ համբավ է ձեռք բերել մուշարբայագործությունը (կլկլան բաժակի պատրաստումը): Մուշուրբան կամ «կլկլանն» այսօր Գյումրու խորհրդանիշներից մեկն է: Պղնձից, լատունից, ար­ծաթից և հազվադեպ ոսկուց պատրաստվող բաժակի ձայնային էֆեկտի` կլկլոցի գաղտնիքը հայտնի է միայն գյումրեցի վարպետներին: Արհեստագործության ներկա վիճակը և դրանցից շատերի ցուցաբերած զարգացման միտումները հիմք են Գյումրին որպես ավանդա­կան արհեստագործության տարածք դիտարկելու համար:

Քաղաքը նախախորհրդային շրջանում համարվում էր Կովկասի արհեստագործական կենտրոններից մեկը, որտեղ արհեստավորների թիվը կազմում էր ավելի քան 5 հազար մարդ: Առանձնապես տարածված էին շինարարական, մետաղամշակման արհեստները, ատաղձագործությունը, քարտա­շությունը, որմնադիրությունը, պղնձագործությունը, դարբնությունը, ոսկերչությունը, անագագործությունը, արծաթագործությունը, կահույքագործությունը և այլն: Հատկապես արվեստի մակարդակի էր բարձրացված գեղար­վեստական մետաղամշակությունն ու քարի փորագրությունը: Գործում էին գարեջրի, օճառի և կաշվի ձեռնարկություններ: Խորհրդային կարգերի հաս­տատումից հետո էլ արհեստագործների մեծ մասը շարունակում էր զբաղվել իր գործով: Սա բխում էր արհեստների մեծ մասի բնույթից, քանի որ դրանց համար արհեստանոցի առկայությունն անհրաժեշտություն չէր (ի սկզբանե շրջիկ արհեստներ էին):

Կումայրին որպես բնակատեղի գոյություն ունի ավելի քան երկուսուկես հա­զարամյակ, որը հաստատվում է հնագիտական պեղումներից հայտնա­բերված նյութական մշակույթի հարուստ մնացորդներով և այլ արժեքավոր նյութերով: Գտնվել են բրոնզե իրեր (Ք. ա. 3-րդ հազարամյակ), երկաթե ապա­րանջաններ և դանակներ (Ք. ա. 10-9-րդ դդ.), ուշ բրոնզե և վաղ երկաթե դարի աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր, երկաթի ձուլման արհեստանոցի հետքեր (Ք. ա. 10-9-րդ դդ.), բրոնզե զարդեր, կացին, կավե և քարե իրեր, դամ­բարաններ, բրոնզալարերից մատանիներ, ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամաններ, գավաթներ, թասեր, կճուճներ և այլն:

Ներկայումս Գյումրի քաղաքի տարածքում են գտնվում ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում գրանցված 1023 հուշարձաններ` XIX դարի ընթացքում կազմավորված փողոցային ցանցը, բնակելի, հասարակական, արդյունաբերական, ռազմապաշտպանական, պաշ­տամունքային և այլ նշանակության շենքեր ու շինություններ:

Գյումրին (բնակավայր) մեծու­թյամբ Հայաստանի երկրորդ քա­ղաքն է, գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքում, Ախուրյան գետի ձախ ափին, Երևանից 126 կի­լո­մետր հեռավորության վրա, Շի­րակի բարձրավանդակի կենտրո­նա­կան մասում, ծովի մակարդակից 1550 մետր բարձրություն ունեցող հարթավայրում։

Ըստ 2001 թ. անկացված մարդա­համարի պաշտոնական արդյունք­ների` քաղաքում մշտական բնակ­չության թիվը կազմում էր 150.917 մարդ, իսկ առկա բնակչության թիվը` 140.318:

3.Մեղրի քաղաք, Մեղրի համայնք, ՀՀ Սյունիքի մարզ, նախկին անվանումը՝ Արևիք գավառ

Չրագործությունը ավանդաբար եղել և շարունակում է մնալ Մեղրու տարածաշրջանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հիմնական բնագավառը, որը գնալով զարգացման նոր միտումներ է դրսևորում: Մերձարևադարձային չոր կլիմայի և աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ Մեղրիում աճող բազմատեսակ մրգերն առանձնանում են յուրահատուկ համային հատկանիշներով: Դրանցից պատրաստվող չրերը, հատկապես թուզն ու արքայանարինջը վերամշակումից հետո պատվում են մրգի քաղցրությունից առաջացած բնական շաքարափոշով: Յուրահատուկ համի ու շուկայական տեսքի շնորհիվ Մեղրիում պատրաստված չրերն ամենուրեք մեծ պահանջարկ ունեն: Չրագործությունը եղել ու մնում է Մեղրու բնակիչների ավանդական զբաղմունքներից: Դրանով զբաղվում են տնտեսությունների մեծ մասը: Աշնանը արքայանարնջի 2-3 մետրանոց շարանները վարագույրի նման կախվում են գրեթե բոլոր մեղրեցիների բակերում, իսկ մյուս բոլոր մրգերը  չորացվում են ուռենուց հյուսված սեղանների վրա: Արտադրանքը էկոլոգիապես մաքուր է, զերծ հավելումներից: Ինչպես չրերը, այնպես էլ պատրաստվող բազմատեսակ անուշեղենը՝ ալանան, սուջուխը, մուրաբաները եղել են մեղրեցու ավանդական թեյախմության անբաժանելի մասը: Սպառողների շրջանում մեծ պահանջարկ ունեն 1930 թվականից գործող Մեղրու պահածոների և 1955 թվականից գործող գինու գործարանների արտադրանքները: Տասնամյակներ առաջ ոսկե մեդալի արժանացած «Արևիք», «Մեղրաձոր», «Նեկտարենի» խաղողի գինիներին վերջին տարիներին ավելացել են նռան, մոշի, մուշմուլայի տեսականիները:

Հնամենի Մեղրու տարածքը հարուստ է պատմամշակութային արժեք ունեցող շուրջ 100 հուշարձաններով, որոնց թվում են եկեղեցիներ, պաշտպանական բերդամրոցներ, միաթռիչք կամուրջներ, խաչքարեր, ջրանցույց, ժողովրդական ճարտարապետության եզակի նմուշներ հանդիսացող բնակելի տներ:

Մետաքսի ճանապարհին գտնվող Մեղրին ի վերուստ հայտնի է եղել նաև գրքի, մշակույթի, կրթության պահպանման ու առաջընթացի ապահովման գործընթացներով: 1881 թ. Մեղրիում բացվել է երկսեռ դպրոց, որտեղ ֆրանսերեն է դասավանդվել: 1882 թ. բացվել է հանրային առաջին գրադարանը, որը ամսագրեր է ստացել Պետերբուրգից : 1901 թ. արտերկրում ուսանող մեղրեցիների ջանքերով Մեղրիում բացվել է Հայաստանում առաջին առևտրի սպառողական կոոպերացիան:

Հայաստանի հարավային դարպաս համարվող Մեղրին երկու կողմից սահմանակից է Ադրբեջանի Հանրապետությանը, իսկ մեկ կողմից Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը, որից բաժանվում է Արաքս գետով: Մեղրի համայնքը զբաղեցնում է 664 ք. մ. տարածք, որն իր մեջ ընդգրկում է բնակլիմայական վեց հիմնական գոտիներ՝ անապատ, կիսանապատայինից մինչև լեռնաձնային տարածքներ՝ ծովի մակերևույթից 320-ից մինչև 3735 մ բարձրություն:

Մեղրիով է սկսվում Հայաստանի գարունը: Մեղրի համայնքում են գտնվում Մեղրի և Ագարակ քաղաքները և 11 գյուղական բնակավայրեր: Հնամենի Մեղրի քաղաքը բաղկացած է 2 թաղից՝ Մեծ թաղ և փոքր թաղ: Վերջինս հարուստ է ճարտարա-պետական ինքնատիպ լուծումներ ունեցող ժողովրդական տներով: Մեղրու տները հիմնականում կառուցվել են լեռների ստորոտներում՝ խնայելով բարեբեր հողը: Բնակչությունը զբաղվում է այգեգոր-ծությամբ, անասնապահությամբ, հան-քարդյունաբերությամբ: Մեղրիով է անց-նում Իրան-Հայաստան ավտոմայրուղին:

4. Աշնակ գյուղ, ՀՀ Արագածոտնի մարզ

Աշնակ գյուղը եղել է Այրարատ աշխարհի Արագածոտն գավառի խոշոր բնակավայրերից (նախկինում՝ նույնպես Աշնակ): Աշնակը թեև շատ հին պատմություն ունի, սակայն առաջին գրավոր հիշատակությունը վերաբերում է 5-րդ դարին: Պատմիչ Եղիշեն հիշատակում է, որ Աշնակը 5-րդ դարում եղել է մեծ բնակավայր, արքունի ձմեռանոց և զորակայան: Գյուղում կա 4-5-րդ դարերի եկեղեցի, որը նորոգվել է վերջին տարիներին: Գյուղից հարավ գտնվում է մ. թ. ա. 2-1 հազարամյակի ամրոցը: Գյուղի տարածքում պահպանվել են հայոց Արշակ 2-րդ արքայի ամրոց-ամառանոցի բեկորները և բազմաթիվ այլ հնավայրեր: Աշնակում հայտնաբերվել են վաղ քարեդարյան գործիքներ, որոնք հնագետների կարծիքով շուրջ 15-17 հազար տարեկան են:

1918-1920 թթ. Աշնակը վերաբնակեցվել է Մեծ եղեռնից փրկված Արևմտյան Հայաստանի Սասուն գավառի տասնյակ գյուղերի գաղթականներով (հիմնականում Փիրշենք, Մշգեղ, Մկտենք, Ճրթնիկ, Խաբլջոզ, Բալոենք, Հոսնուտ, Տալհոր, Գոմք, Գոշակ, Քաճռենք և այլ բնակավայրերից): Վերաբնակներն իրենց հետ Աշնակ բերեցին Տարոն աշխարհի մշակույթը՝ հատկապես Սասնո և Մշո պարերն ու երգերը, որոնք ստեղծվել են դեռևս նախաքրիստոնեական ժամանակներում: Աշնակցիների պարը հայկական ոչ նյութական մշակութային ժառանգության բացառիկ արժեքներից է: 1926 թ. Աշնակում կազմավորվել է «Սասուն» ազգագրական պարախումբը, որի ելույթները 1928 թ. դիտել է Մաքսիմ Գորկին և հիացական արտահայտվել: Աշնակի ազգագրական պարի խումբը 1957 թ. ճանաչվել է Մոսկվայում տեղի ունեցած երիտասարդական միջազգային փառատոնի հաղթող և արժանացել ոսկե մեդալի:

Աշնակցիները ոչ միայն ավանդական երգ ու պարի, այլև էպոսասացության, բարբառի և ավանդական ուտեստների կրողներն են: Աշնակցի ասացողների պատումները տեղ են գտել «Սասնա Ծռեր» էպոսում: Աշնակցիները խոսում են Սասունի բարբառով և սրբորեն պահպանում էպոսի լեզուն, պատրաստում են Սասունի ճաշատեսակները, պահպանում հայկական ծեսերն ու ավանդույթները:

Աշնակում գործում է Գևորգ Չաուշի տուն-թանգարանը, ուր ամեն տարի մայիսի 27-ին մեծ շուքով նշվում է հայդուկապետ Գևորգ Չաուշի նահատակության օրը:

Գտնվելով նախալեռնային գոտում և ունենալով Արագածի կենարար ջուրը՝ Աշնակում աճում է աշխարհի լավագույն ծիրանը, որի մասին ողջ հայությունը գիտի Գևորգ Էմինի «Աշնակցիների պարը» հայտնի բանաստեղծությունից:

Աշնակ գյուղը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1420 մ. բարձրության վրա՝ Արագած սարի ստորոտին, մայրաքաղաքից մոտ 60 կմ հեռու: 2016 թ. տվյալներով Աշնակն ունի շուրջ 3000 բնակիչ: Աշնակում են ծնվել մշակույթի և պետական շատ գործիչներ, գիտնականներ, գրողներ: Գյուղը ունի շուրջ 4000 հեկտար հողատարածք, որից 400-ը վարելահող է, 80 հեկտարը՝ տնամերձ, իսկ մնացածը՝ արոտավայրեր: Բնակչութ-յունը զբաղվում է անասնապահությամբ և այգեգործությամբ: Աշնակի տնտեսության հեռանկարային ու գերակա ճյուղը ծիրանի մշակությունն է: Գյուղը բարեկարգ է, գազաֆիկացված, ունի ոռոգման և խմելու ջրի նորոգ ցանց:

Աշնակում գործում է ավագ դպրոց, մշակույթի տուն, հանդիսությունների սրահ, բուժկետ և նորակառույց մատուռ:

5. Քաղաք Գորիս, ՀՀ Սյունիքի մարզ

Գորիսի նախկին անվանումներից են՝ Գերյուսի, Գերուսի, Գորայք, Գորես, Գորիս, Հին Կյորես, Կյուրիս, Կորուս, Կորու, Կուրիս, Զանգիզուր, Զանկյազուր, Կյուրյուս: Ենթադրվում է, որ տեղանվան հիմքում ընկած են հնդեվրոպական նախալեզվի գուոռ-«ժայռ» և էս-«լինել» բառերը, այսինքն Գորիս-Կյորես նշանակում է ժայռոտ տեղանք: Քաղաքի տեղում հնագույն ժամանակներից բնակավայր է եղել: Գորիսի մասին հնագույն հիշատակումը գալիս է ուրարտական թագավորության ժամանակաշրջանից: Ռուսա I թագավորը մ.թ.ա. 8-րդ դարում թողել է մի սեպագիր, որտեղ իր նվաճած 23 երկրների մեջ նշում է Գորիսցա երկիրը: Գիտնականները գտնում են, որ դա Գորիսն է: Գորիսում գտնվել է նաև Արտաշես II թագավորի (189-160 մ.թ.ա.) արամերեն արձանագրության սահմանաքար:

Բնակավայրը գոյություն է ունեցել նաև միջին դարերում և գտնվել է ներկայիս Գորիսի արևելյան մասում՝ համանուն գետի ձախ ափին, կոչվել է հին Գորիս և համապատասխանում է Ստեփանոս Օրբելյանի կողմից հիշատակած (13-րդ դար) Գորու և Գորայք գյուղերից մեկին:

Գորիսն առանձնահատուկ է ժողովրդական ճարտարապետության լավագույն նմուշներ հանդիսացող բնակելի տներով։ Դարերի ընթացքում տեղացիները հմտացել են քարերը շարելու յուրովի ոճով՝ իրար մեջ ագուցված, ծեփիչով (մալա) քաշել շաղախը և այդպես խճանկարի տեսք տվել պատերին (տեղի բարբառայով «Բարքաշ» ենք ասում)։ Ժողովրդական ճարտարապետության մյուս առանձնահատկությունը Գորիսի երկհարկանի տներին բնորոշ պատշգամբներն են, դարբասներն ու ճաղապատ պատուհանների զարդանախշ հորինվածքները, ինչն էլ իր հերթին յուրահատուկ հմայք է տալիս քաղաքին։ Հայկական ավանդական այնպիսի արհեստների կենցաղավարումը, ինչպիսիք են մետաղագործությունը, բրդի մշակումը, կարպետագործությունը ինքնատիպություն են հաղորդում Գորիս քաղաքին։

Գորիսի մշակութային կառույցներից են` Գուսան Աշոտի անվան մշակութային կենտրոնը, Երկրագիտական թանգարանը, Քաղաքային պատկերասրահը, գրադարանների կենտրոնացված համակարգը, ֆիլմադարանը, Վ. Վաղարշյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոնը, Ա. Բակունցի տուն-թանգարանը, Երևանի գեղագիտական դաստիարակության կենտրոնի Գորիսի մասնաճյուղը, Ս. Խանզադյանի տուն-թանգարանը:

Հարուստ է պատմամշակութային արժեք ունեցող շուրջ 290 հուշարձաններով, այդ թվում են բնակելի տներ ու բնակելի քարայրներ, եկեղեցիներ, խաչքարեր, տապանաքարեր, արհեստագործական արտադրության վայրեր՝ ձիթհան և բրուտանոց, ջրաղացներ, հին գյուղատեղիներ, քարավանատուն, ամրոց:

Գորիս քաղաքը գտնվում է ծովի մակե­րևույթից 1250-1520 մ բարձրության վրա։ Նոր Գորիս քաղաքը կառուցվել է19-րդ դարի 70-ական թվականներին գերմանացի ճարտարապետի նախագծմամբ։ Նախաձեռնողներն են եղել Մանուչար Բեկ Մելիք-Հյուսեինյանը և ռուս գավառապետ, գեներալ Ստարացկին:  Քաղաքի արևելյան մասում է գտնվում Հին Գորիսը (Կյորես) կամ Գորիս գյուղը՝ քարանձավային բնակավայրերի մի ամբողջ շարք, որը տեղացիներն անվանում են Լաստի Խութ: Քաղաքը հյուսիսից հարավ հատում է Վարարակն գետը: Գետահովտի աջակողմ­յան հատվածում բարձրանում է «Քարե անտառը», որը գտնվում է անտառապատ հովտում և շրջապատված է քարայրների շարքերով։

6. Խաչիկ գյուղ, ՀՀ Վայոց ձորի մարզ

Խաչիկ գյուղը Վայոց ձորում առանձնանում է գյուղի ավանդական տնտեսական զբաղմունքների պահպանվածությամբ: Միակ գյուղն է ողջ տարածաշրջանում և շատ  եզակիներից ամբողջ Հայաստանում, որտեղ դեռևս կարելի է հանդիպել ճախարակով թել մանելուց մինչև գորգը գործելու տեխնոլոգիական ողջ շղթային տիրապետող կրողի: Խաչիկ գյուղում բնակվող Սոնա Մակարյանը այսօր էլ իր տանը պահպանում և բանեցնում է ավանդական սանդերքը, ճախարակը, գորգագործական տորքը և մնացած բոլոր անհրաժեշտ գործիքները: Գյուղում պահպանված են նաև ավանդական հայկական գլխատան նմուշներ, որոնք նույնպես հազվադեպ  հանդիպող մշակութային արժեքներ են ողջ Հայաստանի տարածքում: Պահպանվել է նաև թոնրում ավանդական եղանակով գաթա թխելու սովորույթը: Գյուղը հայտնի է իր գաթայի փառատոնով, որը նշվում է որպես համահայկական միջոցառում, որի ժամանակ թխվում  և ներկաներին է մատուցվում Հայաստանի ամենամեծ գաթան (տրամագիծը շուրջ 2 մետր): Գյուղում պահպանվել են նաև ավանդական հայկական գինեգործության, մրգային օղիների պատրաստման, մեղվապահության, այգեգործության, պանրագործության ավանդույթները:

Խաչիկ գյուղի տարածքում և շրջանակայքում են գտնվում ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում գրանցված 22 հուշարձաններ՝ խաչքարեր, հնավայրեր, հին գյուղատեղիներ, այդ թվում նաև նշանավոր պատմական Ամաղու գյուղատեղին, միջնադարյան եկեղեցիներ ու մատուռներ:

Գտնվել է գյուղի կառուցումը վկայող միջնադարյան արձանագրություն, ինչը փաստում է գյուղի շատ հին լինելը: Այստեղ է գտնվում միջնադարյան նշանավոր վանական համալիրներից մեկը՝ Քարկոփի Սբ. Աստվածածին վանքը՝ կառուցված 910 թվականին: Գյուղից վանք տանող հին ճանապարհով կարելի հասնել նշանավոր Նորավանք վանական համալիր:

Խաչիկ գյուղը գտնվում է Վայոց ձորի մարզում՝ Եղեգնաձորից 40 կմ դեպի արևմուտք, ծովի մակարդակից 1800-1900 մետր բարձրության վրա գտնվող բարձր լեռնային գոտում: Երեք կողմերից՝ հարավ-արևելյան, հարավային և արևմտյան, սահմանակից է Ադրբեջանի Հանրապետությանը՝ Նախիջևանին:

Տարածքում լավ աճում են ընկույզ, խաղող, խնձոր, սալոր և հացահատիկային մշակույթներ:

Բնակչությունը զբաղվում է հացահա­տիկային, կերային մշակույթների մշակութ­յամբ, այգեգործությամբ և անասնաբու­ծությամբ:

Ներկայում գյուղն ունի մոտ 250 ընտանիք:

7. Վերին Դվին գյուղ ՀՀ Արարատի մարզ

Արարատի մարզում գտնվող Վերին Դվին գյուղը մոտ 200 տարվա պատմություն ունի: Այն հիմնադրվել է 1831 թ.` 1828 թ.  Ռուսաստանի և Իրանի միջև կնքված Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Պարսկահայքի Խոյ քաղաքից Արևելյան Հայաստան ներգաղթած ասորի բնակչության կողմից: Ներկայումս Վերին Դվին գյուղի բնակչության կազմը գլխավորապես ասորական է՝ 2700 բնակչից 2000-ն ասորի են, մյուսները՝ հայեր: Շատ են խառն ամուսնությունները: Գյուղի դպրոցում, ընտանիքներում և բնակավայրի ներսում գործող լեզուն գխավորապես ասորերենն է:

Վերին Դվինը համարվում է Հայաստանի ասորի ազգային փոքրամասնության էթնիկ մշակութային նկարագիր ունեցող բնակավայրը: Ասորական մշակույթի դրսևորումներ են համարվում ասորական խոհանոցի առանձնահատուկ կերակատեսակները, տոնակատարությունները, ասորական պարերը, հարսանիքի ծեսի որոշ առանձնահատկություններ, կրոնական ծեսերը, որոշ մասնավոր տոնահանդեսներ: Այստեղ գտնվող Արևելքի ասորական կաթողիկոսության սուրբ Առաքելական եկեղեցին կառուցվել է 1828-1840 ընթացքում և կրում է Առաքյալ Մար Թումայի անունը: Գուղում եկեղեցին անվանում են նաև Շառա:  Եկեղեցու քահանան Արևելքի ասորական ընդհանրական սուրբ առաքելական եկեղեցու հոգևոր հայր Տեր Նիկադիմ Յուխանաևն է՝  ծնունդով Վերին Դվին գյուղից: Սովորել է ԵՊՀ աստվածաբանության ֆակուլտետում, ապա՝ Իրաքում,  որտեղ էլ  քահանա է ձեռնադրվել: Եկեղեցական ժամերգության և ծեսերի լեզուն արամեերենն է, բայց արամեերենը չհասկացող ասորիների համար դրանից եկեղեցի այցելելը պակաս գրավիչ չի դառնում: Եկեղեցի այցելելը ոչ միայն հոգևոր-կրոնական, այլև էթնիկ ինքնահաստատման գործառույթ ունի: Այնուամենայնիվ Մար Թումայի անունը կրող ասորական եկեղեցի այցելում են նաև Վերին Դվինի և հարևանությամբ գտնվող Ներքին Դվին գյուղի հայերը:

Եկեղեցու կողքին, ազգությամբ ասորի Լյուսյա Եդիգարովայի տան բակում, կա նաև «Մարեզ» անունով հայտնի մատուռ-սրբատեղին: Այս մատուռն աշխարհի տարբեր անկյուններից շատ ասորիներ են այցելում, մոմ վառում, աղոթում, հաճախ նաև մի բուռ հող տանում իրենց հետ: Ըստ ավանդության Մարեզը հիմնադրել է Իրաքից Հայաստան ներգաղթած ասորիների մի ընտանիք, որը իր հետ հայրենիքից հող է բերել.  «էդ հողից մի կտոր ընկնում է հենց այստեղ, որտեղ էլ կառուցում են Մարեզը, ինչը նշանակում է Մարիամ Աստվածածին: Ով գալիս է, ինձ ասում է. «Մայրիկ ջան մի կտոր հող տանենք սրբից հետներս»,-ասում է այդ ընտանիքի ժառանգ Լ. Եդիգարովան: Մարեզի տոնակատարության օրը հունիսի 14-ն: Դա համայնքային մեծ տոն է, որին պատրաստվում են համայնքային հանգանակությամբ: Գլխավոր արարողությունը այդ գիշեր երաժշտության տակ մեծ կաթսաներում յուղով, ալյուրով, կաթով և ձվով եփվող հալվան է՝  «մորթուխան»: Գիշերը եփված մորթուխան առավոտյան փոքր չափաբաժիններով  փաթաթում  են լավաշի մեջ ու բաժանում համայնքի բոլոր անդամներին, որը զոհաբերություն՝ «մատաղ» է համարվում:

Վերին Դվինի բնակիչները օրացուցային Նոր տարուց զատ ապրիլի 1-ին նշում են նաև ասորական Նոր տարին, որի ընթացքում ընտանեկան տոնական խնջույքից զատ նաև համայնքային մեծ մատաղ և ազգային երգ ու պարի մեծ ծրագիր է ունենում: Վերին Դվին գյուղում երկու ասորական պարային խմբեր են գործում` մեծահասակների «Նինեվիա» և դպրոցական` «Արբելա»: Տոներին, սովորաբար լուսնի լույսի ու շարականների կատարմամբ ցուլ է մորթվում ու առանց եփելու բաժանվում գյուղացիներին: Վերին Դվին գյուղը էթնիկ մշակույթի պահպանվածության և զարգացման, ինչպես նաև տարբեր մշակույթների դրական սինթեզի լավ օրինակ է: Գյուղի երկու՝ ասորական և հայկական համայնքները միասնական են և բոլոր, նույնիսկ էթնիկ համարվող ծեսերը ընդունվում և կ համահավասար են ատարվում։ Թե ասորիների և թե հայերի համար հավասարապես սիրելի է ասորական «բյուշալան»՝ հայկական թանապուրի մի տարբերակը՝ սպիտակ ճակնդեղի տերևներով, նեխուրով, կանաչ տաքդեղով. «Սա պարտադիր սիրում ենք ունենալ մեր սեղաններին, ասորական օրենք է»,- ասում են Վերին Դվինի բնակիչները:

Վերին Դվինը գտնվում է Արարատ  մարզկենտրոնից 9 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, բարձրությունը ծովի մակերևույթից` 925 մ: Գյուղը հիմնադրվել է 1831 թ.: Գտնվում է հայկական հինավուրց մայրաքաղաք Դվինի մոտ, ոչ հեռու հայաբնակ Ներքին Դվին գյուղից: Բնակչությունը զբաղվում է այգեգործությամբ, պտղաբուծությամբ, բանջարաբոստանային մշակույթների մշակությամբ, թռչնաբուծությամբ և անասնապահությամբ: Գյուղում մշակվող ամենահայտնի բանջարեղենը լոլիկն է, որին հատկացվում է 300 հեկտարից ավելի տարածք: Վերին Դվինում աճեցված լոլիկը հայտնի է իր որակով, որը գնելու համար հարևան հանրապետությունից՝ Վրաստանից Վերին Դվին են հասնում։

ararat

ՀՀ Անհապաղ Պաշտպանության Կարիք Ունեցող ՈՆՄԺ Արժեքների Ցանկ

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
anhapax-pashtpanutyun-unecox-arjeqner

ՀՀ անհապաղ պաշտպանության կարիք ունեցող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկն ըստ ոլորտների

Ժողովրդական բանահյուսություն
  1. «Կարոս խաչ» վիպերգ /կրոնական վիպերգ/
Ժողովրդական պարարվեստ

2. Լարախաղացություն (փահլեւանի խաղեր) /ծիսական պար/

Ժողովրդական երաժշտարվեստ

3. «Վիճակի երգեր» / ժողովրդական բանահյուսություն, ժողովրդական տոներ/

4. «Ավետիս» /երաժշտա-բանաստեղծական ժանր, ժողովրդական բանահյուսություն/

5. Պարկապզուկ (տիկ) /ժողովրդական նվագարանային արվեստ/

6. Ուդ /ժողովրդական նվագարանային արվեստ/

7. Քամանի եւ քեմանո /ժողովրդական նվագարանային արվեստ/

Բնության վերաբերյալ պատկերացումներ և գիտելիքներ

8. «Խաչբուռ» / բնության եւ տնտեսության զարգացման մասին պատկերացումներ, ժողովրդական տոներ/

Ժողովրդական տոներ

9. Բարեկենդան

Ավանդական արհեստների հետ կապված հմտություններ և գիտելիքներ

10. Որդան կարմիր. հայկական որդանին առնչվող ավանդական գիտելիքներ, հմտություններ և փորձառություն

11. Գյումրվա կլկլան (մուշուրբա)

12. Թաղիքագործություն

13. Շուլալ կարպետ

14. Հազարաշեն /ժողովրդական ճարտարապետություն/

Ժողովրդական թատերախաղեր

15. Ստվերների տիկնիկային թատրոն

Ժողովրդական խաղեր

16. Կոխ ըմբշամարտ /մարտախաղ/

17. Ավանդական ձիախաղեր

Ժողովրդական կենսաապահովման մշակույթ

18. Գինու կարասի կիրառման ավանդույթ

Էթնիկ լեզու, բարբառ

19. Հայաստանի հույն ազգաբնակչության պոնտիերեն բարբառ

ՀՀ անհապաղ պաշտպանության կարիք ունեցող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկն ըստ ոլորտների

Բանահյուսություն

1․ «Կարոս խաչ» վիպասք
2․ Կարճևանի բարբառ
3․ Հայաստանի հույն ազգաբնակչության պոնտիերեն բարբառ

Ժողովրդական երաժշտարվեստ

4․ Վիճակի երգեր
5․ Ժողովրդական ավետիսներ
6․ Պարկապզուկ (տիկ)
7․ Ուդ
8. Քամանի և քեմանո
9. Դափի կատարողական և նվագարանագործական ավանդույթ
10. Սանթուրի կատարողական և նվագարանագործական ավանդույթ
11. Սազի կատարողական և նվագարանագործական ավանդույթ

Ժողովրդական պարարվեստ

12. Մոմերով պար

Ժողովրդական թատերախաղեր

13․ Լարախաղացություն
14․ Ստվերների տիկնիկային թատրոն

Ժողովրդական տոներ

15․ Բարեկենդան

Բնության վերաբերյալ պատկերացումներ և գիտելիքներ

16․ Խաչբուռ
17․ «Կաթնավով մատաղ» ծես
18․ «Բուկա բարանե» անձրևաբեր ծես

Ազգային խոհանոց

19․ Ածիկի պատրաստման ավանդույթ
20․ Ամբողջահատիկ ալյուրից և թթխմորից հացի պատրաստման և կիրառման ավանդույթ
21․ Գինու կարասի կիրառման ավանդույթ

Ազգային խաղեր

22․ Կոխ ըմբշամարտ
23․ Ավանդական ձիախաղեր
24․ Յոթը քար
25․ Քարկտիկ

Ավանդական արհեստների հետ կապված հմտություններ և գիտելիքներ

26․ Որդան կարմիր. հայկական որդանին առնչվող ավանդական գիտելիքներ, հմտություններ և փորձառություն
27․ Շուլալ կարպետ
28. Թաղիքագործություն
29. Գյումրվա կլկլան (մուշուրբա)
30. Գյումրիի ատաղձագործություն
31․ Մեղրի համայնքի չաթանագործության ավանդույթ
32․ Գորիս և Սիսիան համայնքների բրուտության ավանդույթ
33․ Հազարաշեն

ՀՀ Անհապաղ Պաշտպանության Կարիք Ունեցող ՈՆՄԺ Արժեքների Ցանկ

Հավելված N 1
ՀՀ կառավարության 2011 թվականի
հունվարի 20-ի N 36 -Ն որոշման

Հավելված
ՀՀ Կառավարության 2019 թվականի
Փետրվարի 21-ի  N 130 – Ն որոշման

ՈՐՈՇՈՒՄ
4 նոյեմբերի 2021 թվականի N 1825 – Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 2011 ԹՎԱ- ԿԱՆԻ ՀՈՒՆՎԱՐԻ 20-Ի N 36-Ն ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵՋ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Հավելված
ՀՀ կառավարության 2021 թվականի
նոյեմբերի 4-ի N 1825 – Ն որոշման

ՈՐՈՇՈՒՄ
30 նոյեմբերի 2023 թվականի N 2097 – Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 2011 ԹՎԱԿԱՆԻ ՀՈՒՆՎԱՐԻ 20-Ի N 36-Ն ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԵՋ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Հավելված
ՀՀ կառավարության 2023 թվականի
նոյեմբերի 30-ի N 2097 – Ն որոշման

karavarutyun

ՀՀ ՈՆՄԺ Արժեքների Գույքագրման և Ցանկերի Մասին

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
karavarutyan-ej

Հայաստանի Հանրապետությունում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գույքագրման գործընթացը մեկնարկել է 2008 թվականին:
2009 թվականին ՀՀ մշակույթի նախարարին կից ստեղծվել է ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հարցերի մասնագիտական խորհուրդ, որը համագործակցելով ոլորտի գիտական, կրթական կազմակերպությունների հետ՝ մշակել է և ՀՀ կառավարության հաստատմանը ներկայացրել ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության գույքագրման համար համապատասխան չափորոշիչներ։
Գույքագրման արդյունքում ստեղծվել են ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված ոչ նյութական մշակութային ժառանգության 3 պետական ցանկեր, որոնք ենթակա են պարբերական համալրման: Ցանկերը կազմված են ըստ տարրի կենսունակ լինելու, անհապաղ պաշտպանության կարիք ունենալու և մշակութային տարածքների գույքագրման սկզբունքի:
ՀՀ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկերի համալրումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության 2011 թ. սեպտեմբերի  3-ի «Ոչ նյութական մշակութային արժեքների նույնականացման, փաստաթղթավորման, պահպանության և տեղեկատվության փոխանակման կարգը ու ոչ նյութական մշակութային արժեքի վկայագրի ձևը հաստատելու մասին» N 1173-Ն որոշմամբ: Հայաստանի Հանրապետության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների պետական ցանկերում ներառված տեղեկատվությունը թարմացնելու, փոփոխություններ կատարելու, նոր տարրերով համալրելու անհրաժեշտությամբ թելադրված՝ գույքագրումն իրականացվում է երթուղային պարբերական դիտանցումների միջոցով: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներկա զարգացումներով պայմանավորված՝ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության վերաբերյալ նյութերի տարածումն իրականացվում է տեղեկատու էլեկտրոնային շտեմարանների և կայքէջերի միջոցով և ոչ նյութական մշակութային արժեքների հաշվառումը՝ էլեկտրոնային գրանցմամբ:
Պետական ցանկերում նոր տարր ընդգրկելու վերաբերյալ առաջարկություններ կարող են ներկայացնել ՀՀ համայնքները, պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինները, հասարակական կազմակերպություններն ու հիմնադրամները, գիտական, մշակութային և կրթական կազմակերպությունները, ստեղծագործական միությունները և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության անհատ կրողները` համապատասխան հիմնավորմամբ դիմելով պետական լիազոր մարմին և լրացնելով առաջարկին կից համապատասխան ձևաչափը:

Հավելված ՀՀ կառավարության 2010 թվականի մարտի 11-ի N 310-Ա որոշման

Հավելված ՀՀ կառավարության 2011 թվականի հունվարի 20-ի N 36-Ն որոշման

xachqar-cover

Նամականիշեր՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ՈՆՄԺ Ցանկերում Գրանցված Հայկական ՈՆՄԺ Արժեքների Մասին

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
xachqar

Նամականիշեր՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկերում գրանցված հայկական ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների մասին

«ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկ. Հայկական խաչքարի արվեստը. Խաչքարի խորհուրդը և խաչքարագործությունը» թեմային նվիրված 2 նամականիշերը շրջանառության մեջ են դրվել 2014 թ. դեկտեմբերի 12-ին, տպաքանակը՝ յուրաքանչյուրից 50.000 հատ: Մեկ նամականիշի վրա պատկերված է Մաստարայի խաչքարը (XIII դ.), իսկ մյուս նանականիշը պատկերում է Ուրծի Ամենափրկիչ խաչքարը (1279թ.):

2017 թ. դեկտեմբերի 29-ին շրջանառության մեջ է դրվել «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկ. Լավաշ» թեմային նվիրված 1 նամականիշով գեղաթերթիկ: Այն ունի 1100 դրամ անվանական արժեք: Գեղաթերթիկի նամականիշի վրա պատկերված է հայկական ազգային հացը՝ լավաշը, իսկ գեղաթերթիկը ներկայացնում է լավաշի պատրաստման ընթացքը:

Դիզայնը՝ Վահագն Մկրտչյան
Տպարանը` Cartor, Ֆրանսիա
Նամականիշի չափսերը` 40,0 x 40,0 մմ
Գեղաթերթիկի չափսերը` 90,0 x 60,0 մմ
Տպաքանակը՝ 20 000 հատ

grancvac-arjeqner

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում գրանցված արժեքներ

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
grancvac-arjeqner-cover

1. Duduk and its music, Դուդուկն ու նրա երաժշտությունը, 2008 թ.

2. Armenian cross-stones art. Symbolism and craftsmanship of Khachkars, «Հայկական խաչքարի արվեստ. խաչքարի խորհուրդն ու խաչքարագործությունը», 2010 թ.

3. Performance of the Armenian epic of ‘Daredevils of Sassoun’ or ‘David of Sassoun’, Սասնա ծռեր կամ Սասունցի Դավիթ էպոսի կատարողական դրսևորումները, 2012 թ.

4. Lavash, the preparation, meaning and appearance of traditional bread as an expression of culture in Armenia, Լավաշ. ավանդական հացի պատրաստումը, նշանակությունը և մշակութային դրսևորումները Հայաստանում,  2014 թ.

5. Kochari, Traditional Group Dance, Քոչարի, ավանդական խմբապար, 2017 թ.

6. Armenian Letter Art and Its Cultural Expressions, Հայկական տառարվեստը և դրա մշակութային դրսևորումները, 2019 թ.

7. Pilgrimage to the St. Thaddeus Apostle Monastery, Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը, 2020թ.

8. Tradition of blacksmithing in Gyumri, Գյումրիի դարբնության ավանդույթը, 2023թ․

xmber

Հայկական Երգի Ու Պարի Խմբերի Ցանկ

ՈՆՄԺ-Ցանկեր
xmber-cover
  1. «Ակունք». Մարո Մուրադյանի անվան ազգագրական պետական համույթ, գեղարվեստական ղեկավար` Արթուր Շահնազարյան
  2.  «Նուբար». հայ ավանդական երգի-պարի խումբ, հիմնադիր և ղեկավար` Լուսինե Նազարյան
  3. «Կարին». ավանդական երգի-պարի խումբ, գեղարվեստական ղեկավար` Գագիկ Գինոսյան
  4. «Մասունք». Ռուդիկ Հարոյան անվան ազգագրական երգի-պարի համույթ, ղեկավարներ՝ Լուսինե Մկրտչյան, Հայարփի Անանյան
  5. «Վերադարձ». ազգագրական երգի-պարի համույթ, հիմնադիր և ղեկավար` Ալեքսանդր Ավետիսյան
  6. «Տարոնցիներ». ազգագրական երգի-պարի համույթ, ղեկավարներ՝ Կարեն Զադիրյան, Արմինե Մուրադյան
  7. «Վարք հայոց». ավանդական երգի-պարի խումբ, ղեկավար` Սարգիս Փարամազյան
  8. «Վան». Հայրիկ Մուրադյանի անվան ազգագրական համույթ, գեղարվեստական ղեկավար` Հարություն Փանոսյան
  9. «Սասնա ծռեր». ազգագրական երգի-պարի խումբ, հիմնադիր և ղեկավար` Հովհաննես Մկրտչյան
  10. «Մարանաթա». պարային համույթ, գեղարվեստական ղեկավար` Տիգրան Նորատյան, ՀՀ Շիրակի մարզ, Ախուրյան համայնք
  11. «Հորովել». երգի-պարի անսամբլ ՀՈԱԿ, տնօրեն՝ Արմեն Ներսիսյան, ՀՀ Լոռու մարզ, ք. Վանաձոր
  12. «Սասուն». ազգագրական երգի-պարի խումբ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Անդրանիկ Մանուկյան
  13. «Սասունիկ». ազգագրական պարի խումբ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Սամվել Միքայելյան, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, Սասունիկ համայնք
  14. «Արագած». պարային համույթ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Հովհաննես Ջուլհակյան, ՀՀ Արագածոտնի մարզ, Ծաղկահովիտ համայնք
  15. «Տավրոս». ավանդական երգի-պարի համույթ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Լյուդվիգ Պողոսյան, ՀՀ Արարատի մարզ, Մասիս համայնք
  16. «Ոստան». ավանդական երգի-պարի անսամբլ, հիմնադիր և ղեկավար՝ Գայանե Բադալյան
  17. «Մշո հավքեր». ավանդական երգի-պարի համույթ, հիմնադիր և գեղարվեստական ղեկավար՝ Խաչիկ Սողոյան, ՀՀ Գեղարքունիքի մարզ, Ձորագյուղ համայնք
  18. «Մենք ենք մեր սարերը». Արցախի ազգագրական երգի-պարի պետական համույթ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Գարի Ավանեսյան
  19. «Արեգ». ավանդական երգի-պարի համույթ, հիմնադիր և ղեկավար՝ Արտավազդ Այվազյան
  20. «Գորանի». Հենրիկ Իգիթյանի անվան Գեղագիտության ազգային կենտրոնի ավանդական երգի-պարի համույթ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Զավեն Թագակչյան, պարուսույց Գագիկ Ավետիսյան
  21. «Արդվին». ազգագրական համույթ, հիմնադիր և ղեկավար՝ Մասիս Հարությունյան, ՀՀ Կոտայքի մարզ, ք. Աբովյան
  22. «Մարաթուկ». Մգրո Սարգսյանի անվան ազգագրական երգի-պարի համույթ, գեղարվեստական ղեկավար՝ Երվանդ Թորոսյան
  23. «Մարաթուկցիներ». ազգագրական երգի-պարի համույթ, խմբավար՝ Արա Սարգսյան
  24. «Զարթոնք». ազգագրական երգի-պարի համույթ, ղեկավար՝ Գագիկ Սարգսյան
  25. «Տնջրե». ավանդական երգի ու պարի համույթ, հիմնադիր՝ Սարգիս Պարսամյան, սկզբնապես կոչվել է «Արցախ համույթ», 2018 թ. վերանվանվել է՝ Տնջրե։ Գեղարվեստական ղեկավար՝ Մանուկ Հարությունյան, Խմբավար՝ Մարատ Հարությունյան, Երաժշտական մասի ղեկավար՝ Վարազդատ Հովհաննիսյան: