Մայիսի 18-ին Թանգարանների միջազգային օրն էր։ Այդ օրը նաև Համբարձման տոնն էր։
Բաց ցուցադրություն էր կազմակերպվել Մեղրաձորի Սամվել Մուրադյանի անվան Մարզամշակութային կենտրոնում տեղակայված ՋՈՋ ՏՈՒՆ ՀԿ-ին պատկանող հնատիպ իրերի։
Տեղի ունեցան տարբեր վարպետության դասեր (համբարձման Արուս տիկնիկ, կարպետագործություն ծաղիկներով ու բույսերով, ծաղկահյուս, փոխինձ աղալ և գաթա թխել գաթանախշիչով, Համբարձման երգեր երգել)։
ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությունում տեղի է ունեցել նախարարին կից ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հարցերի մասնագիտական խորհրդի հերթական նիստը:
Նիստը վարել է խորհրդի նախագահ, երաժշտագետ Հռիփսիմե Պիկիչյանը: Հանդիպմանը քննարկվել են ոչ նյութական մշակութային ժառանգության անհապաղ պաշտպանության արժեքների ցանկում գրանցման ներկայացված առաջարկները:
Առանձին-առանձին անդրադառնալով ներկայացված առաջարկներին՝ խորհրդի անդամները հանդես են եկել դիտողություններով և մասնագիտական առաջարկություններով:
Քննարկվել են համայնքների, պետական և հասարակական կազմակերպությունների ներկայացրած մշակութային արժեքների առանձնահատկությունները, դրանց առկայության և պահպանման ապահովման վերաբերյալ հարցեր: Ընդգծվել է արժեքի տարածման և կիրառման աշխարհագրությունմ ու բնութագիրը հստակեցնելու պահանջը: Խորհուրդը կարևորել է նեղ մասնագիտական մոտեցում պահանջող հայտերի լրամշակումը համապատասխան կառույցների միջոցով կատարելու անհրաժեշտությունը:
Արժեքները հանրահռչակելու վերաբերյալ խորհրդի անդամներն առաջարկել են դիտարկել հանրապետության տարածքում անցկացվող փառատոներին դրանք ներառելու և ըստ այդմ՝ ներկայացնելու հնարավորությունները:
Ամփոփելով նիստը՝ խորհուրդը որոշել է ներկայացված առաջարկների մի մասը մասնագիտական դիտարկումների համաձայն ուղարկել լրամշակման և դիտարկել համայնքներից, խմբերից, անհատներից, ինչպես նաև մշակութային, կրթական և հասարակական կազմակերպություններից նոր առաջարկների ստացման հնարավորությունը:
Մայիսի 14-ին Խաչքարերի պուրակում (Կառավարության տան հարևանությամբ) տեղի ունեցավ ցուցահանդես-վաճառք, որտեղ ներկայացված էին վարպետների պատրաստած նոր և յուրահատուկ ձեռագործ աշխատանքները։
Կազմակերպիչներ՝ Roots & Next հիմնադրամ և Սիրիահայերի միության տիկնանց հանձնախումբ:
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2003 թ. «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի շրջանակում գործող «Եվրոպայի համակարգողների ցանց» նախաձեռնության 2023 թ. ապրիլի թողարկումն անդրադարձել է «Արար. ազգային մշակույթի պահպանումը, տարածումը, զարգացումն ու հանրահռչակումը Հայաստանի Հանրապետության մարզերում» ծրագրին՝ որպես ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության լավ փորձ:
Ծրագիրն իրականացվում է 2017 թվականից ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության, «Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարան» ՊՈԱԿ-ի և «Արար հայ արվեստի կենտրոն» հասարակական կազմակերպության համագործակցությամբ:
Ծրագրի նպատակն է ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանման ու փոխանցման միջոցով նպաստել Հայաստանի համայնքների մշակութային և տնտեսական կայունացմանը, բնակիչների հոգևոր և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավմանը։
Տարիների ընթացքում ծրագիրն աստիճանաբար ընդլայնել է իր աշխարհագրությունը. ներկայում Հայաստանի 8 մարզի 40 համայնքում գործում է 24 կենտրոն: Դրանցում դասավանդում են 18 տեղաբնակ մասնագետներ, շուրջ 900 տարբեր տարիքի երեխաներ ու պատանիներ սովորում են գորգագործություն, կարպետագործություն, ասեղնագործություն, խեցեգործություն, փայտի փորագրություն, խաչքարագործություն, նկարչություն, մանրանկարչություն, ավանդական երգ ու պար: Երեխաները մասնակցում են բազմաբնույթ ցուցահանդեսների, փառատոների, տեղական և միջազգային մրցույթների:
«Արար» ծրագիրն առանձնանում է ներառականությամբ. դրան մասնակցում են տարբեր տարիքի անձինք՝ հիմնականում երեխաներ և պատանիներ։ Այսպես՝ ՀՀ Արմավիրի մարզի Բաղրամյան համայնքում գործող ասեղնագործության դասերին հաճախում են նաև երիտասարդ կանայք, որոնց համար առանձնահատուկ գրավչություն ունի հայկական զարդանախշերի և գուներանգների միջոցով ստեղծվող ասեղնագործ աշխատանքների հմտություններին տիրապետելը։
Ծրագիրը ոչ միայն նպաստում է համայնքում կանանց ազատ ժամանցի արդյունավետ օգտագործմանը, այլև մշակութային ժառանգության այս յուրօրինակ դրսևորման միջոցով ֆինանսական եկամուտներ է ապահովում՝ նպաստելով անհատի և ընտանիքի տնտեսական կայունությանը։ Ասեղնագործությանը հմտանալովէ աղջիկներն ու կանայք մասնակցում են Հայաստանում կազմակերպվող ցուցահանդես-վաճառքներին և փառատոներին։ Արդյունքում՝ դասընթացները նպաստում են ոչ միայն ժառանգության պահպանությանը, այլև համայնքի բարեկեցությանն ու կայունությանը։
Ծրագրի մյուս կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ դասավանդողները տեղաբնակ վարպետներն են, որոնք հիմնավոր տիրապետում են տվյալ համայնքին բնորոշ ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը և փոխանցում իրենց գիտելիքն ու հմտությունը մասնակիցներին։
Ծրագրի արդյունավետությունը փաստող կարևոր հանգամանք է նաև դրա շարունակականությունը, երբ ոչ ֆորմալ կրթական համակարգը նպաստում է ֆորմալ համակարգում երիտասարդների ընդգրկմանը։ Ծրագրի շատ մասնակիցներ իրենց մասնագիտական կրթությունը շարունակում են միջին մասնագիտական կրթական հաստատություններում՝ փայտագործության, մետաղամշակության, խաչքարագործության, զարդարվեստի, քանդակագործության և այլ ոլորտներում։
Ծրագրի արդյունքում համայնքներում պահպանվում է ժառանգությունը, մեծանում է իրազեկվածությունը, հարգանքն ու արժևորումը սեփական մշակույթի նկատմամբ: Մշակութային ժառանգության ուսուցման միջոցով խթանվում է համայնքի զարգացումը, ընդհանուր բարեկեցությունը և համայնքների համաչափ զարգացում։
Մայիսի 12-ին Հայաստանի պատմության թանգարանում տեղի ունեցավ «Պազիրիկ գորգի ծագումնաբանությունը» խորագրով բանախոսություն, որը վարեց գորգագետ, պ․գ․թ․ դոցենտ Աշխունջ Պողոսյանը։
Գորգագործական մշակույթի վաղ շրջանի ուսումնասիրման, դրա ծագման տարածաշրջանների բացահայտման տեսակետից բացառիկ նշանակություն ունի «Պազիրիկ» գորգը, որը հայտնաբերվել է 1949 թ. Լեռնային Ալթայի «Պազիրիկ» դամբարանադաշտից։
Բանախոսության ընթացքում խոսվեց գորգի ծագման մասին, ներկայացվեցին տեխնիկա-տեխնոլոգիական բարձր հատկանիշները, գեղազարդման համակարգը, գունային բազմազանությունը և այլ հետաքրքիր մանրամասներ։
Գորիսի «Իմպաքտ Հաբ Սյունիք» ակումբում «ՀՀ Սյունիքի մարզի բանահյուսական ժառանգության համայնքահեն գույքագրումը, փաստաթղթավորումը և պահպանումը» ծրագրի շրջանակում տեղի է ունեցել աշխատաժողով:
Ծրագրին մասնակցել են կրթական և մշակութային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, այդ թվում՝ Գորիսի պետական համալսարանի, Գորիսի պետական քոլեջի ուսանողները, Գորիսի Յուրի Բախշյանի անվան թիվ 3 հիմնական և Ակսել Բակունցի անվան թիվ 1 ավագ դպրոցների աշակերտները, Գորիսի քաղաքային պատկերասրահի, Ակսել Բակունցի տուն֊թանգարանի աշխատակիցները, Վերիշեն, Խնձորեսկ, Տաթև, Տեղ, Բրուն համայնքների, ինչպես նաև «Հայաստանի գրողների միություն. Սյունիքի մարզային մասնաճյուղ», «Ա. Դ. Սախարովի անվան մարդու իրավունքների պաշտպանության հայկական կենտրոն» Գորիսի մասնաճյուղ և «Գորիսի ստեղծագործողներ» հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները:
Աշխատաժողովի ընթացքում մասնակիցներին ներկայացվել են «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին կոնվենցիայի հիմնադրույթների իրագործումը Հայաստանում» և «Համայնքի ներգրավումը մշակութային ժառանգության պաշտպանության գործընթացում» թեմաներով զեկուցումներ:
Աշխատաժողովի գործնական հատվածում ուսանողները ֆոկուս խմբերում քննարկել են «Բանահյուսական ժառանգության կենցաղավարումը ՀՀ Սյունիքի մարզում», «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթական ծրագրերում» և «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը սպառնացող վտանգները ոչ խաղաղ պայմաններում» թեմաները:
Աշխատաժողովի նպատակն էր մեկ հարթակում համախմբել Սյունիքի մարզի համայնքների, խմբերի, հասարակական կազմակերպությունների և մշակութային ժառանգության կրողների ներուժը՝ ներկայացնելով ոչ միայն վերոնշյալ ծրագիրը, այլև իրազեկելով ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության անհրաժեշտությունը կայուն համայնքների ձևավորման և զարգացման արդի գործընթացներում:
Նշենք, որ 2022 թ. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի հիմնադրամից միջազգային աջակցություն անվանակարգով Հայաստանի Հանրապետությանը տրամադրվել է դրամաշնորհ (US$ 74,855.00)՝ «ՀՀ Սյունիքի մարզի բանահյուսական ժառանգության համայնքահեն գույքագրումը, փաստաթղթավորումը և պահպանումը» վերնագրով հայտի շրջանակում երկու տարի ժամկետով ծրագիր իրականացնելու համար:
Հայտը պատրաստվել է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի նախաձեռնությամբ և ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության խորհրդատվական աջակցությամբ:
Ծրագրի նպատակն է գույքագրել, պահպանել և խթանել ՀՀ Սյունիքի մարզի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը՝ որպես տարածաշրջանի տեղական առանձնահատկությունների ու ինքնության դրսևորում, քանի դեռ այն կենսունակ է և շրջանառվում է ժողովրդական հեքիաթների, առասպելների, լեգենդների, ավանդույթների, ասացվածքների, ծիսական երգերի և այլ ձևերով: Ներկայում անհրաժեշտություն է այս ամենի գրանցումը՝ կապված սերնդափոխության և ժառանգության փոխանցման ապահովման հետ:
Մայիսի 5-ին կայացավ «Քարահունջ հայագիտական կենտրոն»-ի հերթական հանդիպումը, որը անց է կացվում Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանի հետ համատեղ:
Բանախոս՝ կոմպոզիտոր, կոմիտասագետ Արթուր Շահնազարյան:
Թեման՝ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ։
Հային երգն ուղեկցել է ծնունդից մինչև մահ: Կյանքի բոլոր փուլերին համապատասխան երգերը ընդգրկում են բոլոր ժանրերն ու տեսակները, արտահայտում են ազգային կյանքի բոլոր դրսևորումները. աշխատանքային՝ երկրագործի երգեր (հացի արարման փուլերը՝ գութաներգ, կալի երգ, սայլերգ, քաղհանի երգ, ցորեն աղալու երգ և այլն), տնային աշխատանքի երգեր՝ սանդի, այծ կթելու, օրորոցի, երեխա խաղացնելու-թռցնելու երգեր, պատմական երգեր, էպիկական երգեր, վիպաքնարական երգեր, տոնական և ծիսական երգեր (հարսանեկան, Բարեկենդանի ու Զատկի, Համբարձման, Վարդավառի և այլն), պանդխտության երգեր, ողբերգեր, բնության երգեր, մանկական երգեր, երգիծական երգեր, կատակերգեր, սիրո երգեր, բազմաթիվ պարերգեր, ռազմական և քրմական պարեր ու պարեղանակներ:
Դասախոսությունն ուղեկցվեց երգերի կատարումներով:
Վայրը՝ Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանի դահլիճ:
Ժողովրդական եւ եկեղեցական տոն
Տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում եւ մայրաքաղաք Երեւանում։
Զատիկը շարժական տոն է եւ նշվում է գարնանային օրահավասարին՝ մարտի 22-ին հաջորդող լուսնի լրման հաջորդ կիրակի օրը, այսինքն, մարտի 22-ից հետո 35 օրվա ընթացքում ընկնող կիրակին:
Ավանդական մշակույթում Զատիկն ընկալվել է որպես ձմռան «մեռյալությանը» հաջորդող բնության գարնանային «հարություն», կյանքի ամենամյա սկիզբ եւ կյանքի շարունակականության հաստատումը խորհրդանշող տոն: Քրիստոնեական տոնացույցը բնության հարության այդ տոնին է հարմարեցրել Քրիստոսի Հարության տոնը: Տոնահանդեսն իրենից ներկայացնում է ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական Հարության տոնի, ժողովրդական ե եկեղեցական ծեսերի եւ արարողությունների ամբողջություն:
Զատիկին նախորդող շաբաթվա բոլոր օրերը տոնական էին, իսկ շաբաթ օրը խորհրդանշվում էր նորոգվող կյանքի հայկական բանահյուսական «կարմիր-կանաչ» բանաձեւով՝ «Զատկի շաբաթ, կարմիր հավկիթ, արեւ, կանաչ են սար ու ձորեր»:
«Կարմիր հավկիթը»՝ կարմիր ներկված ձուն տոնի ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական խորհրդի՝ մահվանը հաջորդող հարության խորհրդանիշն է եւ լայնորեն ներառված է ժողովրդական ծեսերում: Զատկական տոնահանդեսն իր բնույթով համապատասխանում էր բնության, այդ թվում՝ մարդկային կյանքի հարության իմաստին: Հողն արթնացել էր իր կենսունակության բարձրակետում, եւ կոտոշները կարմիր ներկած եզները տղամարդիկ դաշտ էին տանում՝ «պտտելու ձյունի հետ ունեցած կենակցությունից ծոցվոր դարձած (հղիացած) հողի վրա»: 14-րդ դարի հայ աստվածաբան Սուրբ Գրիգոր Տաթեւացին ձուն կարմիր ներկելու մասին ասում է. «Միայն Զատկին ենք ձու ներկում, որովհետեւ ձուն օրինակն է աշխարհի եւ ինչպես իմաստուններն են ասում, «դրսի կեղեւը նման է երկնքին, թաղանթը՝ օդին եւ սպիտակուցը՝ ջրին: Դեղինն էլ երկիրն է», իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է, թե աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյամբ: Կարմիր ձուն մեր ձեռքերի մեջ առնելով հռչակում ենք մեր «փրկությունը»: Այս շատ կարեւոր հաստատումը վկայում է, որ 14-րդ դարում հայերի մեջ երկիրն ընկալվել է ոչ թե որպես առանձին միավոր, այլ որպես «աշխարհի»՝ տիեզերական միասնության մաս, իսկ հայկական մշակույթը՝ որպես երկրային ընդհանուր մշակույթի մաս:
Զատկական բոլոր ծեսերն ու արարողությունները համայնքային էին, զոհաբերություններն ուղղված էին համայնքի ընդհանուր բարեկեցությանը, կատարվում էին համայնքի բոլոր անդամների հանգանակությամբ եւ մասնակցությամբ: Երգերի, մաղթանքների մեծագույն բաժինն, անշուշտ, անձրեւինն էր, ցորենինը, հացինը: Զատկական խնջույքները սովորաբար դաշտերում էին, մեծ խմբերով, եւ ուղեկցվում էին ձվախաղերով, սպորտային մրցախաղերով, խմբային երգ ու պարով: Համընդհանուր ուրախ մասնակցայնությունը եւ հուզականությունը ժողովրդական երգային-երաժշտական նորանոր գոհարներ էին ծնում, հնարվում էին ձվի նախշազարդման եւ զարդարման նորանոր գեղագիտական ձեւեր (Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երեւան, 2005, էջ 135-159):
ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Զատիկի տոնահանդեսն զգալիորեն վերածնվել եւ ակտիվացել է: Ներկայում կենսունակ է եւ նշվում է հիմնականում ընտանիքներում, բայց որոշ մարզերում շարունակվում է ընտանեկան եւ համայնքային ուխտագնացություններով: Զատիկն այժմ ունի տոնական ուտեստի կայուն բաղադրիչներ՝ պինդ եփած կարմիր ձվեր, ձուկ, փլավ, քաշովի, զանազան թարմ ու տապակած կանաչեղեն, գաթա: Առաջացել են ձվախաղերի, ձու ներկելու, նախշելու եւ զարդարելու նոր ձեւեր, որի պահանջարկին հաճույքով արձագանքում է նաեւ բիզնես ոլորտը: Ավելացել է Զատկին եկեղեցի այցելողների թիվը: Շատերն, անշուշտ, գնում են Քրիստոսի Հարության խորհրդին մասնակցելու, բայց քիչ չեն նաեւ այդ օրը եկեղեցի ձու տանողների, ձվի օրհնություն ստանալու եւ օրհնված ձվերով Զատիկը նշելու ցանկություն ունեցողները: Ոմանք իրենց հետ եկեղեցի օրհնության են տանում նաեւ տանը նախապես ծլեցրած ցորեն: Վերադառնում է Զատիկին «ածիկ» սարքելու եւ ուտելու ավանդական սովորույթը: «Ածիկի» խորհուրդ ցորենի առաջին ծիլը, այսինքն` հարության առաջին առարկայական վկայությունն ուտելով` բնության հարության հետ հաղորդակցվելու երեւույթն է:
Ավանդական «ածիկ» ուտելիքը պատրաստվում է խոնավ միջավայրում հատուկ ծլեցրած ցորենի կարմիր ծիլերից` չթողնելով, որ այդ ծիլերը կանաչեն: Համատարած է դառնում տունը, բնակարանը զատկական խորհրդանիշերով զարդարելու երեւույթը: Հայաստանի մարզերում կան Զատիկ տոնելու տեղական առանձնահատկություններ: Ներկայումս զարգանում է տոնի բաղադրիչների բիզնես առաջարկ՝ թե ծառայությունների, թե ապրանքների ձեւով: Տոնի հասարակական նշանակությունը հոգեւոր եւ մշակութային արժեքների եւ գեղագիտական ընկալումների զարգացումն է, հասարակության մշակութային ընդհանրության եւ հուզականության ձեւավորումը, մշակութային ժառանգության փոխանցումը սերունդներին, աշխարհիկ եւ կրոնական լավագույն արժեքների միաձուլումը, ընտանեկան ջերմության կարեւորումը, մարդ-շրջակա սոցիալական եւ բնական միջավայր կապի մշտնջենականության վերահաստատումը:
Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանում տեղի է ունեցել ժողովրդական վարպետի կարգավիճակը հաստատող վկայականների հանձնման հանդիսավոր արարողությունը:
Նշյալ վկայականը տրվում է Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդական արվեստի (մետաղի, քարի, փայտի գեղարվեստական մշակման, խեցեգործության, թաղիքագործության, գեղարվեստական գործվածքի (ասեղնագործություն, ժանեկագործություն, գորգագործություն, կարպետագործություն և այլն)) ոլորտներում ստեղծագործող անձանց, որոնք գեղարվեստական ստեղծագործության իրեր են պատրաստում՝ ժողովրդական ավանդույթներին համապատասխան:
Միջոցառման ընթացքում տարբեր տարիքի 16 վարպետներ ժողովրդական վարպետի կարգավիճակը փաստող վկայականներ են ստացել: Տեղի է ունեցել նաև ժողովրդական ստեղծագործության աշխատանքների ցուցադրություն, որի ընթացքում վարպետները ներկայացրել են իրենց աշխատանքները: Հատկանշական է երիտասարդ ստեղծագործողների մասնակցությունը՝ որպես ավանդույթի նորովի մեկնաբանությունների և արդիականացման դրսևորում:
Գործընթացի իրականացումն ուղղված է Հայաստանի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանությանն ու կենսունակության ապահովմանը՝ խթանելով ժողովրդական արհեստների և արվեստի ոլորտներում աշխատող վարպետների ստեղծագործականությունը և ազգային ավանդույթների փոխանցման շարունակականությունը:
Նորքի Չինարի Ծառ հրապարակում ու հարակից տարածքում հունիսի 11-ին տեղի կունենա Նորքի Բարձունքում փառատոնը։
Կրկին կյանքի կկոչվեն քաղաքային մշակույթի և արվեստի մի շարք ուղղություններ, որոնցից շատերը բնորոշ են եղել պատմական Նորքին մինչ 21 դարը․
տիկնիկային ներկայացումներ
տիկնիկագործություն
բակային խաղեր
երաժշտություն
խեցեգործություն
կաշեգործություն
գինեգործություն
․․․ և այլն։