ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ՆԿԱՐ

«Զատիկ, Սուրբ Հարության տոն, Սուրբ Զատիկ»

Հոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ՆԿԱՐ

Ժողովրդական եւ եկեղեցական տոն

Տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում եւ մայրաքաղաք Երեւանում։
Զատիկը շարժական տոն է եւ նշվում է գարնանային օրահավասարին՝ մարտի 22-ին հաջորդող լուսնի լրման հաջորդ կիրակի օրը, այսինքն, մարտի 22-ից հետո 35 օրվա ընթացքում ընկնող կիրակին:

Ավանդական մշակույթում Զատիկն ընկալվել է որպես ձմռան «մեռյալությանը» հաջորդող բնության գարնանային «հարություն», կյանքի ամենամյա սկիզբ եւ կյանքի շարունակականության հաստատումը խորհրդանշող տոն: Քրիստոնեական տոնացույցը բնության հարության այդ տոնին է հարմարեցրել Քրիստոսի Հարության տոնը: Տոնահանդեսն իրենից ներկայացնում է ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական Հարության տոնի, ժողովրդական ե եկեղեցական ծեսերի եւ արարողությունների ամբողջություն:
Զատիկին նախորդող շաբաթվա բոլոր օրերը տոնական էին, իսկ շաբաթ օրը խորհրդանշվում էր նորոգվող կյանքի հայկական բանահյուսական «կարմիր-կանաչ» բանաձեւով՝ «Զատկի շաբաթ, կարմիր հավկիթ, արեւ, կանաչ են սար ու ձորեր»:

«Կարմիր հավկիթը»՝ կարմիր ներկված ձուն տոնի ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական խորհրդի՝ մահվանը հաջորդող հարության խորհրդանիշն է եւ լայնորեն ներառված է ժողովրդական ծեսերում: Զատկական տոնահանդեսն իր բնույթով համապատասխանում էր բնության, այդ թվում՝ մարդկային կյանքի հարության իմաստին: Հողն արթնացել էր իր կենսունակության բարձրակետում, եւ կոտոշները կարմիր ներկած եզները տղամարդիկ դաշտ էին տանում՝ «պտտելու ձյունի հետ ունեցած կենակցությունից ծոցվոր դարձած (հղիացած) հողի վրա»: 14-րդ դարի հայ աստվածաբան Սուրբ Գրիգոր Տաթեւացին ձուն կարմիր ներկելու մասին ասում է. «Միայն Զատկին ենք ձու ներկում, որովհետեւ ձուն օրինակն է աշխարհի եւ ինչպես իմաստուններն են ասում, «դրսի կեղեւը նման է երկնքին, թաղանթը՝ օդին եւ սպիտակուցը՝ ջրին: Դեղինն էլ երկիրն է», իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է, թե աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյամբ: Կարմիր ձուն մեր ձեռքերի մեջ առնելով հռչակում ենք մեր «փրկությունը»: Այս շատ կարեւոր հաստատումը վկայում է, որ 14-րդ դարում հայերի մեջ երկիրն ընկալվել է ոչ թե որպես առանձին միավոր, այլ որպես «աշխարհի»՝ տիեզերական միասնության մաս, իսկ հայկական մշակույթը՝ որպես երկրային ընդհանուր մշակույթի մաս:

Զատկական բոլոր ծեսերն ու արարողությունները համայնքային էին, զոհաբերություններն ուղղված էին համայնքի ընդհանուր բարեկեցությանը, կատարվում էին համայնքի բոլոր անդամների հանգանակությամբ եւ մասնակցությամբ: Երգերի, մաղթանքների մեծագույն բաժինն, անշուշտ, անձրեւինն էր, ցորենինը, հացինը: Զատկական խնջույքները սովորաբար դաշտերում էին, մեծ խմբերով, եւ ուղեկցվում էին ձվախաղերով, սպորտային մրցախաղերով, խմբային երգ ու պարով: Համընդհանուր ուրախ մասնակցայնությունը եւ հուզականությունը ժողովրդական երգային-երաժշտական նորանոր գոհարներ էին ծնում, հնարվում էին ձվի նախշազարդման եւ զարդարման նորանոր գեղագիտական ձեւեր (Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երեւան, 2005, էջ 135-159):

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Զատիկի տոնահանդեսն զգալիորեն վերածնվել եւ ակտիվացել է: Ներկայում կենսունակ է եւ նշվում է հիմնականում ընտանիքներում, բայց որոշ մարզերում շարունակվում է ընտանեկան եւ համայնքային ուխտագնացություններով: Զատիկն այժմ ունի տոնական ուտեստի կայուն բաղադրիչներ՝ պինդ եփած կարմիր ձվեր, ձուկ, փլավ, քաշովի, զանազան թարմ ու տապակած կանաչեղեն, գաթա: Առաջացել են ձվախաղերի, ձու ներկելու, նախշելու եւ զարդարելու նոր ձեւեր, որի պահանջարկին հաճույքով արձագանքում է նաեւ բիզնես ոլորտը: Ավելացել է Զատկին եկեղեցի այցելողների թիվը: Շատերն, անշուշտ, գնում են Քրիստոսի Հարության խորհրդին մասնակցելու, բայց քիչ չեն նաեւ այդ օրը եկեղեցի ձու տանողների, ձվի օրհնություն ստանալու եւ օրհնված ձվերով Զատիկը նշելու ցանկություն ունեցողները: Ոմանք իրենց հետ եկեղեցի օրհնության են տանում նաեւ տանը նախապես ծլեցրած ցորեն: Վերադառնում է Զատիկին «ածիկ» սարքելու եւ ուտելու ավանդական սովորույթը: «Ածիկի» խորհուրդ ցորենի առաջին ծիլը, այսինքն` հարության առաջին առարկայական վկայությունն ուտելով` բնության հարության հետ հաղորդակցվելու երեւույթն է:

Ավանդական «ածիկ» ուտելիքը պատրաստվում է խոնավ միջավայրում հատուկ ծլեցրած ցորենի կարմիր ծիլերից` չթողնելով, որ այդ ծիլերը կանաչեն: Համատարած է դառնում տունը, բնակարանը զատկական խորհրդանիշերով զարդարելու երեւույթը: Հայաստանի մարզերում կան Զատիկ տոնելու տեղական առանձնահատկություններ: Ներկայումս զարգանում է տոնի բաղադրիչների բիզնես առաջարկ՝ թե ծառայությունների, թե ապրանքների ձեւով: Տոնի հասարակական նշանակությունը հոգեւոր եւ մշակութային արժեքների եւ գեղագիտական ընկալումների զարգացումն է, հասարակության մշակութային ընդհանրության եւ հուզականության ձեւավորումը, մշակութային ժառանգության փոխանցումը սերունդներին, աշխարհիկ եւ կրոնական լավագույն արժեքների միաձուլումը, ընտանեկան ջերմության կարեւորումը, մարդ-շրջակա սոցիալական եւ բնական միջավայր կապի մշտնջենականության վերահաստատումը:

ՀՈԴՎԱԾների համար

Գաթայի պատրաստումը և մշակութային դրսևորումները

Հոդվածներ
07-ARMENIAN-ROUND-GATA

Գաթայի պատրաստումը և մշակութային դրսևորումները Քաղցր թխվածք, որը պատրաստվում է յուղով, կաթով, ձվով, մեջը խորիզ դրած կամ անխորիզ խմորից, իսկ պաս օրերին՝ ձեթով: Գաթան պատրաստվում է խմորի շերտերով եւ ունի պատրաստման մի շարք փուլեր: Գյուղական համայնքներում մեծ կարեւորություն է տրվում գաթայի խմորի հունցմանը, թոնիրը վառելուն: Դրանց մասնակցում են ոչ միայն տվյալ տան, այլեւ հարեւան կանայք: Գաթայի պատրաստման ընթացքում կարեւոր գործառույթ ունի շրջանաձեւ, տափակ, հարթ մակերեսով փայտե զարդանախշիչը (գաթանախշիչ): Դրանով գաթայի վրա հիմնականում պատկերում են արեւի եւ լուսնի նշաններ: Գոյություն ունեն գաթայի ամենատարբեր բաղադրատոմսեր, որոնք տարբերվում են խմորի ու խորիզի տեսակով եւ ձեւով՝ կլոր, քառակուսի, ուղղանկյուն, շեղանկյուն, մեծ, փոքր եւ նախշազարդ:

Գաթան տոնածիսական համակարգի ուտեստ է, որի կլոր ձեւն առնչվում է արեւի պաշտամունքի հետ: Հայաստանում հանդիսավոր եւ տոնական օրերին (մկրտություն, հարսանիք, հուղարկավորություն եւ այլն) թխել են ու մինչեւ օրս էլ շարունակում են տարբեր տեսակի գաթաներ պատրաստել։ Վերջին շրջանում հասարակության մեջ գաթան ավելի լայն կիրառություն է ստացել: Այն մատուցվում է ոչ միայն ժողովրդական եւ ընտանեկան տոնակատարությունների ժամանակ, այլեւ դարձել է ամենօրյա ուտեստ: Հարսանիքների ընթացքում գաթայով պարի կատարումն ամուսնացողների ընտանիքին բախտավորություն ապահովելու խորհուրդն ունի: Կլոր գաթայի մեջ ընդեղեն կամ մետաղադրամ են դնում եւ հավատում, որ այդ կերպ եւս նպաստում են ընտանիքի բարօրությանն ու հաջողությանը, իսկ մետաղադրամը գտնելը հաջողություն է բերում:

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ

Հայաստանի սիրիահայ համայնքի ասեղնագործական մշակույթը

ՀայտարարություններՀոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ

Ավանդական արհեստ, դեկորատիվ-կիրառական արվեստի հետ կապված հմտություններ եւ գիտելիքներ։

The embroidery school of Cilicia, whose carriers are Syrian-Armenian women, was formed on the basis of the traditions of the Ani school. In Cilicia, however, several centers stand out, the most prominent of which are Marash, Aintap, Urfa. The oldest examples of embroidery made with the Marash pattern in Armenia are from the 18th century, but 14th-15th centuries dated examples are preserved in the Ashmolean Museum at the University of Oxford. Armenians have settled in Syria since ancient times, but a large Armenian community was formed in Aleppo at the beginning of the 20th century, after the Genocide. Cilicia-Armenians from Aintap, Marash, Urfa and other cities settled here, who brought with them the knowledge and skills of Armenian crafts, through which they were able not only to make a living, but to keep the tradition alive, to create unique designs of embroidery and lace. The high-quality handicrafts of Armenian women and girls greatly helped them to maintain their existence in a foreign environment. Missionaries contributed to this, providing raw materials to Armenian women working at home, as well as opening workshops in orphanages. Armenian women often united and worked in groups. Their skills were later passed on from mothers to their children and grandchildren, they were taught not only in families, but also in newly created creative associations. Later, thanks to the great work of Armenian women, fashion productions based on embroidery traditions were created in Aleppo.
Syrian Armenian women master more than 15 types of embroidery and lace. In embroidery, the works made with Aintap, Marash, Urfa, Tigranakert, Kilis, Swazi, Van, Malatia stitches, as well as “Shadow work”, “Blind work”, “Titeghi work” techniques are especially noticeable. In lace making, in addition to the traditional embroidered lace, they master the needle-helu, small shuttle, lace and “Lasse” techniques. Syrian-Armenian women have preserved and developed the sewing techniques specific to the Cilicia embroidery school, creating new ornaments and household objects, decorative works in line with modern times. “Aintap stitch” is a special type of threading, which is embroidered by removing the threads of the cloth in the direction of the width and length of the fabric and obtaining grids of the desired shape. Aintap threading is done together with a dumbbell and linear platformers. Currently, embroidery is done on a thicker cloth, keeping the principle, and the new style is called “Hartnkar”. “Marashi stitch” is secret, also known as “woven” stitch. The thread operating in this pattern had a certain order of transitions, a mandatory path to form the simplest ornament, the working thread passed through the same line four times, according to which, only the first and second rows were attached to the cloth, the last two rows were woven over the first ones. “Marashi” embroidery is made with twisted thin cotton threads, on cotton and velvet cloths, using vegetable and geometric ornaments. The Sebastia-Swazi stitch is the Tars stitch. the ornament with colored threads shapes the cloth not from the surface, but from underneath, in order to get the desired pattern on the surface. “Kilis stitch” is a top stitch, a combination of two different colored pieces, the upper one of which was cut according to the ornaments and attached to the takin so that the other colored piece was visible, creating a cut ornament. “Urfa” embroidery is flat, it is made with colored silk threads, sometimes with gold thread, on silk or cotton cloths, exclusively with floral patterns. With the aforementioned sewing and lace techniques, women and girls continue to create the most diverse items for everyday use: tablecloths, blankets, handkerchiefs, curtains, different parts of clothing, dowry accessories for young girls, the best samples of which are donated by women as a vow to the church.
Syrian-Armenian women who moved to Armenia continue to keep alive their inherited embroidery and lace-making traditions. The preservation of the originality and characteristic features of the historical Cilicia embroidery school, their uninterrupted transmission and bringing to the present day is of great importance for the development, dissemination and new appreciation of this field of folk art.

ՀՈԴՎԱԾ

Հայկական Նոր տարի

Հոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾ

Հայոց մեջ տոնը հայտնի էր մի քանի անուններով՝ Ամանոր, Տարեմուտ, Տարին գլուխ, Նոր տարի, Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար: Նոր տարուն նախորդող գիշերը հայտնի էր Լոլեի գիշեր, Խլվլիկ, Կախ, Գոտեկախ անուններով: Վերջիններս պայմանավորված էին տոնի ժամանակ կատարվող ժողովրդական սովորույթներով: Պետականությունը կորցնելուց հետո Նոր տարին կորցրել է տոնի հասարակական լայն հնչեղությունն ու ընդգրկումը եւ աստիճանաբար համեստորեն «տեղավորվել» ընտանեկան-գերդաստանային-ազգակցական, մասամբ՝ նաեւ համայնքային միջավայրում: Միայն այն գավառներում, որտեղ Նոր տարին դեռեւս կոչվում էր Նավասարդ (Սյունիք, Արցախ, Ուտիք, Նախիջեւան) եւ նշվում էր նոյեմբերի կեսերին, այն դեռեւս համայնքային լայն ընդգրկում ուներ եւ հրապարակայնորեն նշվում էր բացօթյա տարածքներում՝ երաժշտախմբերով եւ զվարճահանդեսներով: Բայց առավել տարածված էր տոնի ընտանիքային մասնակցայնությունն ու նշումը: Հիմնական խորհրդանշական գործողությունները միտված էին մարմնի, տարածքի եւ հոգու մաքրությանը (բնակարանի եւ հարակից տարածքների՝ գոմի, այգու, մառանի լիակատար մաքրություն, հին հագուստի փոխարինում նորով, կարմիր գույնի օգտագործում, պարտքերի վերադարձ, թշնամական կամ անաբարյացկամ հարաբերությունների վերափոխում բարեկամականի կամ հաշտության եւ այլն), չարիքի ծիսական կանխարգելմանը (չարխափան նշանների եւ առարկաների օգտագործում, կրակոցներով չարիքի վռնդում, գիշերային հակաչարքային հսկում), բարիքի, առատության, բարության, ընտանեկան եւ հասարակական հաշտության, առողջության ապահովմանը: Դեկտեմբերի 31-ին թխվում էր «Տարի հաց», «Կրկենի», «Դովլաթ կրկենի», «Կլոճ», «Փուռնիկ» անուններով հայտնի ծիսական հացը: Նոր տարվա համահայկական սովորույթներից կարելի է առանձնացնել նախորդ օրն ու գիշերը 10-12 տարեկան տղաների, իսկ որոշ տեղեր նաեւ՝ աղջիկների խմբերի ծիսական շրջայցերը եւ տոնը շնորհավորելու ավանդույթը: Չնայած պասին, գիշերը եփվում էր «քյաշկա» կամ «հարիսա» կոչվող ուտելիքը՝ շերտ-շերտ շարված միս եւ ցորեն, որը սակայն ոչ մի անգամ չեն խառնում, որպեսզի տարվա ընթացքում խառնակություններ, խժդժություններ, գժտություններ չպատահեն: Այն ճաշակում էին առավոտ վաղ, դեռեւս «մութը լույսից չբաժանված»: Հունվարի 1-ին այցելուների գլխին առատության խորհրդանիշներ էին լցնում՝ ընկույզ, չիր, չամիչ, մանր կոնֆետներ: Նոր տարվա տոնական զվարճանքի ձեւերից էին տնական խաղերը՝ պատի վրա գցվող ստվերների խաղ, հանելուկներ, շուտասելուկներ, նաեւ այցելությունները ազգականներին: Հունվարի 1-ը, հայոց ծննդյան տոնի շաբաթվա մեջ ընդգրկվելով, պաս օր էր, եւ ամանորյա ուտելիքները բաղկացած էին պասին թույլատրելի ուտեստներից: Շատ մեծ նշանակություն էր տրվում մրգերին: Չոր ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղենի հետ կազմում էին ամանորյա ուտեստի հիմնական բաղկացուցիչները։
Նոր տարվա տոնը Հայաստանում զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, հանրային եւ հասարակական բնույթ ձեռք բերել խորհրդային տարիներին: Ընդհանրացել է տոնածառ զարդարելու սովորույթը: Տոնածառերը թե հանրային էին (բնակավայրերի եւ թաղամասերի գլխավոր հրապարակներում, դպրոցներում, աշխատավայրերում, մշակութային տարածքներում՝ թատրոններ, համերգասրահներ), թե մասնավոր-ընտանեկան: 20-րդ դ. հայկական Նոր տարի են մտել Ձմեռ պապի եւ Ձյունանուշի կերպարները: Տոնական կենցաղ են մտել նաեւ ԽՍՀՄ-ի համար ընդհանրական ուտեստներ (աղցաններ, խմորեղեններ, նոր խորտիկներ եւ այլն): Տոնը հանրայնացել է նաեւ տոնահանդեսների նոր տարածքներով՝ հանրային եւ մշակութային առաջարկներով (մանկական տոնածառեր, կորպորատիվ հավաքներ, համերգներ), իսկ հեռուստացույցի տարածումով, նպաստել է նաեւ ընտանեկան հավաքներին, քանի որ կարելի էր տնից դուրս չգալով՝ հեռակա «մասնակցել» տոնահանդեսի մշակութային պաշտոնական առաջարկին:
Հայաստանի անկախացումով հասարակական հարաբերությունները տոնահանդեսի վրա նոր կնիք են դրել: Նոր երեւույթ է բնակավայրերի տոնական զարդարումն ու հարդարումը՝ լույսերով, բազմաթիվ տոնածառերով: Նոր զարգացումներ է ստացել բնակարանների տոնական հարդարումը՝ փայլփլուն ծաղկաշղթաներով, փուչիկներով եւ այլն: Միաժամանակ ավելանում է ավանդական ազգային որոշ արժեքներ վերականգնելու փնտրտուքը՝ «Տարի հաց» եւ ծիսական այլ խմորեղենների թխումը, դրանց հանդիսավոր կտրում-ճաշակումը եւ գուշակությունները, ուտեստի տեսականու առավել ազգայնացումը: Նոր տարին նոր ուտեստային համալիր է ձեւավորում, որն ունի պարտադիր (տոլմա, նրբաբլիթ, քյուֆթա, բանջարեղենային աղցաններ, ընդեղեն, ընկույզ, մրգեղեն, գաթա), ցանկալի (հատուկ մշակված խոզի բուդ կամ հնդկահավ, խորոված) եւ ավանդականի նորացված ստեղծագործական մասեր (ծիրանաչիր ապուրներ, տորթեր, արեւադարձային մրգեր եւ այլն): Նոր
տարվա տոնի առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ հուզականությամբ եւ առարկայորեն դրան պատրաստվում են համարյա ամբողջ դեկտեմբերին՝ գնումներով, զվարճանքի, սպասարկման եւ վաճառքի բիզնես առաջարկի գովազդով եւ խանութների ապարանքների տեսականու կտրուկ փոփոխությամբ:

հոդված.

Մուսա լեռան տոնակատարությունը

Հոդվածներ
հոդված.

Տոնակատարությունն ունի մի քանի անվանումներ` Մուսալեռի օր, Սուրբ Խաչի օր, Մուսալեռի հաղթանակի օր, Մուսալեռցիների տոն:
Մուսալեռան ինքնապաշտպանական մարտերն սկսվել են 1915 թ. օգոստոսի 7-ին։
Մուսա լեռան հերոսամարտին անդրադարձեր են եղել պատմական երկերում, իսկ ամենահայտնին Ֆ. Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպն է։
Մուսա լեռան տոնակատարությունն առաջին անգամ նշվել է 1916 թ. Պորտ Սայիդի Հայ բարեգործական Ընդհանուր Միության Սիսուան վարժարանում, որի ընթացքում հիշատակվել են ինքնապաշտպանական մարտերի ընթացքում ընկած 18 զոհերը եւ մարտի հաղթանակը։ Հետագայում, տոնի ընթացքում Հայաստանում եւ արտերկրում պատրաստվող հարիսան համարվում է 18 զոհերի հոգու հանգստության մատաղ։
Տոնի գլխավոր խորհրդանիշը Մուսալեռան հերոսամարտը հավերժացնող հուշարձաններն են։ Առաջին հուշարձանը կառուցվել է Մուսալեռան Դամլաճըք բարձունքի վրա եւ խորհրդանշում է ֆրանսիական նավերի միջոցով իրականացված փրկությունը։
1976 թ. Հայաստանի Մուսալեռ համայնքում, բլրի վրա կառուցվեց տուֆակերտ հուշարձան-թանգարանը /ճարտարապետ՝ Ռաֆայել Իսրայելյան/։
1995 թ. Լիբանանի Այնճար համայնքում կառուցվեց հերոսամարտը հավերժացնող երրորդ հուշարձանը /ճարտարապետ՝ Ռոմիկ Ջուլհակյան/։
ՀՀ Մուսա լեռան հերոսամարտի հուշարձանն արծվի տեսք ունի, որը հսկում է Մուսալեռի բարձունքը, իսկ ճակատային մասում պատկերված է Կիլիկիայի Մուսա լեռան տարածքում կառուցված հուշարձանի փորագրությունը։ Թանգարանը բաղկացած է երկու հատվածից, որոնցից առաջինը հերոսամարտի մասին պատմող ցուցադրություն ունի, իսկ երկրորդում հիմնականում ցուցադրվում են 19-րդ դարի Կիլիկիայի մուսալեռցիների կենցաղն ու սովորույթները, տարազն ու տնտեսական զբաղմունքները: Թանգարանի դիմաց գտնվում է «հերիսատունը», որը կառուցվել է հարիսա պատրաստելու եւ բաժանելու համար։
1960-1970 թթ. մի խումբ մուսալեռցիների խնդրանքով Գինեւետ գյուղը վերանվանվել է Մուսալեռ։
Սկզբնական շրջանում տոնակատարությունը կազմակերպվում էր գյուղամերձ այգիներում: 1978 թ. հուշարձանի բացումից հետո այն ավանդաբար կազմակերպվում է հուշարձանամերձ տարածքում: Տոնը կազմակերպում է «Մուսալեռ հայրենակցական միությունը», մասնակցում են ոչ միայն մուսալեռցիներ, այլեւ ՀՀ տարբեր համայնքների բնակիչներ: Տոնը 2 օր է տեւում: Այն նշում են նաեւ արտերկրում բնակվող մուսալեռցիները (Եգիպտոս, Լիբանան, Թուրքիա, Ֆրանսիա, ԱՄՆ, Կանադա, Ավստրալիա):
Մուսա լեռան տոնակատարությունը սկսվում է Սուրբ Խաչի կիրակի օրվան նախորդող շաբաթ օրը, երբ կաթսաները լցվում են հաճարով ու մսով եւ դրվում կրակին: Այդ նպատակով Մուսալեռ հայրենակցական միությունն աշխատանքային խումբ է ձեւավորում։ Մուսալեռան հարիսան պատրաստում են միայն տղամարդիկ, որի ընթացքում ազգային ազատագրական բնույթի երգեր են երգում, հատկապես մուսալեռցիների «Հելե հելե հելե նիննո» երգը, որը նաեւ ընդունված է համարել մուսալեռան հարիսայի պատրաստման երգ։
Այդ արարողությունից բացի, մեծ խարույկ է վառվում, որի շուրջ սկսում են պարել եւ «դահոլ զուռնա» զարկել «գոս» կոչվող հարվածային գործիքով, որը հնչել է նաեւ Մուսա լեռան գագաթին՝ հերոսամարտերի օրերին:
Շաբաթ երեկո ողջ գիշեր երգ ու երաժշտություն է հնչում, պարում են մուսալեռցիների «Չալմը դանկը» դանակներով պարը: Տարածված է նաեւ մուսալեռան շուրջպարը։
Ինչպես Պորտ Սայիդում եւ Այնճարի առաջին տարիներին, այստեղ եւս տոնակատարության ընթացքում վրաններ են խփում Մուսալեռան հուշարձանի շուրջը եւ գիշերում։ Հաջորդ առավոտյան հարիսան օրհնելուց հետո, լցնում են ամանները եւ բաժանում։ Այն ընտանիքները, որոնք տանը հարիսա են եփած լինում, օրհնված հարիսայից տանում են տուն եւ լցնում իրենց պատրաստած հարիսայի մեջ։

hazarashen

Հազարաշեն

Հոդվածներ
hazarashen

Հազարաշենը հայկական ժողովրդական բնակելի տան՝ գլխատան, գերանակապ, բրգաձեւ, երդիկավոր ծածկի կառուցվածք է։ Այն հնարավորություն է տվել կարճ գերաններով կամ չորսուներով համեմատաբար մեծ թռիչքներ ծածկել։ Հազարաշենի տարբերակով են ծածկվել սովորաբար քառակուսի ձեւի հատակագծով տները, այլ ձեւի տներում՝ քառակուսու բերված կենտրոնական բացվածքները։ Ծածկի ծանրությունն իրենց վրա կրում են ոչ թե պատերը, այլ տան անկյուններից 1-1.5 մետր հեռավորության վրա դրված, գերաններից պատրաստված չորս զույգ քառանկյուն կամ կլորավուն սյուները, որոնք նստած են քարե պատվանդանների վրա։ Սյուների վրա նստեցվում են փայտե խոյակներ, որոնք նեցուկ են ծառայում դրանց վրա՝ պատերի երկարությամբ դրված գերան-հեծաններին։ Դրանց անկյունները հատվում են կարճ գերաններով, որոնց վրա հենվում է քառանկյուն գերանածածկի հաջորդ շարքը։ Շարքերի արանքները ծածկվում են կլորավուն կամ քառանկյուն տաշած, հետզհետե կարճացող գերաններով կամ տախտակներով։ Ամենավերեւում թողնվել է բացվածք՝ երդիկ, որի վրա ամրացվել են խաչաձեւ երկաթե ճաղեր (խաչերկաթ)։ Երդիկը ծառայում է թե՛ լուսավորության, թե՛ օդափոխության եւ թե՛ ծուխը հեռացնելու համար։ Արտաքինից այս առաստաղի շարքերը ծածկվում են հարդով, ծղոտով կամ եղեգնով, ապա կավով կամ պինդ հողով։ Հազարաշեն գմբեթներն ավելի սրածայր ու բարձր՝ հատած կոնի ձեւ ունեն։ Հազարաշենի հիմնական առավելությունն այն է, որ իրականացվում է ավելի քիչ ու առավել կարճ փայտե հեծաններով կամ գերաններով, ինչից էլ առաջացել է նրա անվանումը, որը նշանակում է «հազարավոր կտորներից շինված»։
Հազարաշեն ծածկի պարզ ու բարդ տարբերակները հանդիպում էին Պատմական Հայաստանի բոլոր տարածաշրջաններում՝ Բարձր Հայք, Ջավախք, Շիրակ, Գեղարքունիք, Վասպուրական, Տարոն, Այրարատ, Վայոց ձոր, Սյունիք, Արցախ եւ այլն:
Հազարաշենի մասին մեր նախնիների գիտելիքների կրող դարերի ընթացքում եղել է հայ ժողովուրդը, մասնավորապես, Հայաստան երկրի տարբեր համայնքային խմբերն ու անհատները, շինարար վարպետները, ինչպես նաեւ հայ մշակույթի պատմությամբ հետաքրքրված մտավորականների ստվար խմբերը:
Հազարաշենի մշակույթի կրող հանդիսացող խմբերն օրեցօր նվազում են, գիտելիքները մնում են հիմնականում տարեց մարդկանց հիշողություններում:

1,2,3

Ավանդական ձիախաղեր

Հոդվածներ
1,2,3

Ձիախաղերը հայկական ժողովրդական մշակույթին բնորոշ խաղեր են։ Հայտնի են տարատեսակ հեծյալ խաղեր՝ նիզակախաղեր, հեծյալ մրցումներ, ձիարշավներ, կառարշավներ, թիմային եւ անհատական հեծյալ մրցումներ եւ այլն: Հեծյալ խաղերի համար ձիերն անցնում են հատուկ ֆիզիկական պատրաստություն, որի արդյուքնում ընտրվում են ամուր նժույգները: Ձիախաղերը հանդիսանում են հայ ժողովրդի պատմության, մշակույթի, կենցաղավարության բաղկացուցիչը եւ ժողովրդական տոնախմբությունների անբաժանելի մասը: Անցյալում խաղացվել են ժողովրդական տոների, ուխտագնացությունների, հարսանեկան հանդեսների ժամանակ, ինչպես նաեւ հանդիսացել երիտասարդության մարտական պատրաստության միջոց: Ձիախաղերը մեզանում ունեցել են ծիսական ընդգծված գործառույթ: Հայ ժողովրդի բանահյուսական մշակույթում, հրաշապատում հեքիաթներում, «Սասնա ծռեր» էպոսում պահպանվել են ձիախաղերի մասին նկարագրություններ, երբ ծիսական մրցախաղերում հաղթողը` գործի դնելով ձիավարության հմտությունները, նվաճում է հարսնացուի սիրտը` ներառյալ նաեւ վերջինիս հոր թագավորությունը, կամ գոնե դրա կեսը:
Հայերն ունեցել են ձիաբուծության հնագույն ավանդույթներ, ինչի վկայությունն են Թեյշեբաինիի պեղումների արդյունքները, որտեղ հայտնաբերվել են երկու ցեղատեսակի ձիերի կմախքներ։ Ավանդույթի մասին են վկայում նաեւ հայ եւ հույն պատմիչների հիշատակումները, մասնավորապես հայկական հեծելազորի՝ այրուձիի մասին: Բնականաբար հայերն ունեցել են նաեւ ձիախաղերի հարուստ մշակույթ: Ըստ ազգագրագետ Վ. Բդոյանի ձիա-խաղերը հայտնի են եղել պատմական Հայաստանի ամբողջ տարածքում: Կենսունակ են եղել մինչեւ 20-րդ դարի 30-ական թթ., սակայն ինդուստրիալ եւ քաղաքաշինական զարգացումներին զուգահեռ աստիճանաբար մոռացության են մատնվել։ Ավանդույթի հիշողությունը, հիմնականում պահպանվել է Երեւանում գործող ձիարշավարանի գոյության շնորհիվ, ուր մինչեւ 20-րդ դարի 50-ական թթ. ցուցադրվել են այդ խաղերը: Այնուհետեւ ձիախաղերը վերականգնվել են 20-րդ դարի 80-ական թթ. սկզբին Երեւանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի «Այրուձի» հեծյալ արշավախմբի կողմից, որը հեծյալ արշավների իրականացման միջոցով դրանք տարածում էր Հայաստանի տարբեր համայնքներում եւ գյուղերում, ինչպես նաեւ հանրահռչակում գյուղական եւ քաղաքային տոնակատարությունների ընթացքում:
Ներկայում վտանգված է ձիախաղերի ավանդույթը։
Տարրի հիմնական կրողն ու պահպանողը ՀՀ Արագածոտնի մարզի Աշտարակ համայնքի բնակիչներն են եւ «Այրուձի» հասարակական կազմակերպությունը։