Բնակարանը մարդու գոյության նյութական հիմնական պայմաններից մեկն է, նախատեսված է անբարենպաստ օդերևութաբանական գործոնների (ցուրտ, շոգ, քամի, մթնոլորտային տեղումներ) ազդեցություններից մարդկանց պաշտպանելու, ինչպես նաև հանգստի, աշխատանքային ու կենցաղային կարիքները հոգալու համար։ Բնակարանի տիպերը պայմանավորվում են երկրի արտադրողական ուժերի զարգացման մակարդակով, սոցիալական հարաբերություններով, ընտանեկան կյանքի ձևերով, մշակութակենցաղային ավանդույթներով և աշխարհագրական միջավայրով։
Հայկական ազգային հագուստի (տարազ) մեջ գերակշռում են աշխարհի չորս տարերքների գույները, որոնք XIV դարի հայ փիլիսոփա Գրիգոր Տաթևացու վկայությամբ, արտահայտում են երկրի սևությունը, ջրի սպիտակությունը, օդի կարմիրը և հրո դեղինը:
Ծիրանին խորհրդանշում է խոհեմություն և ողջախոհություն,կարմիրը՝ արիություն և մարտիրոսություն, կապույտը՝ երկնավոր արդարություն, սպիտակը՝ մաքրություն:
Հայաստանի յուրաքանչյուր գավառ առանձնանում է իր տարազով: Հայկական ասեղնագործության հայտնի կենտրոնները՝ Վան Վասպուրականը, Կարինը, Շիրակը, Սյունիք-Արցախը, Կիլիկիան, առանձնանում են զարդաձևերի, գունային համադրության և ամբողջ հորինվածքի ռիթմիկ ու ոճական նկարագրով:
Տղամարդու հայկական հագուստ
Հագուստը բաղկացած է եղել երկու հիմնական բաղադրիչներից՝ ուսային (շապիկ, բաճկոն, մուշտակ) և գոտիական (տաբատ, շալվար):
Հայերը զարդարում էին շապիկի օձիքը ասեղնագործ գեղազարդերով: Հագուստը հիմնականում կարում էին բամբակյա գործվածքից, իսկ արևմտահայերը օգտագործում էին այծի բուրդը:
Կովկասյան հայերի շրջանում ավանդական հագուստ էր համարվում չերքեզին, որը կրում էին շապիկի և բաճկոնի վրայից: Առանց չերքեզիի երևալը հասարակական վայրում նույնիսկ շոգ եղանակին համարվում էր անընդունելի: Ամենատարածված գլխանոցները համարվում էին տարբեր ձևերի գլխարկները, որոնք սովորաբար պատրաստվում էին գառան մորթուց:
Կանանց հայկական հագուստ
Կանանց արտաքին հագուստը եղել է բավականին բազմազան՝ զգեստներ (արձակ և ոչ արձակ), բաճկոնակներ և անթև հագուստներ: Զգեստները կարում էին սատինից, մետաքսից, թավշից:
Կանանց հագուստը զարդարվում էր ասեղնագործ գեղազարդերով: Բարձր խավի ներկայացուցիչները զարդարում էին իրենց հագուստը ոսկե և արծաթե մանրաթելերով: Հագուստի մեջ կարևոր դեր էր խաղում նաև կանանց զարդարանքը: Ոսկերչական բանվածքները պահվում էին խնամքով և փոխանցվում էին սերնդե սերունդ:
Հայաստանի արևելյան շրջաններում ապրող կանայք կարմիր և երկար շապիկի տակից կրում էին կարմիր և երկար տաբատներ, որոնց ստորին մասերը կարվում էին ավելի թանկարժեք գործվածքից: Կանայք զգեստների վրայից կրում էին կրծկալ:
Արևմտյան Հայաստանի կանանց զգեստները ձևով համարյա նույնն էին, սակայն ունեին որոշակի տարբերություններ (շապիկը սպիտակ էր, օգտագործվում էր ասեղնագործությունը, պարտադիր առկա էր գոգնոցը):
Առանձնահատուկ գեղեցկություն ունեին թավշից և մահուդից պատրաստված գոգնոցները և զարդարանքներից՝ մանյակն ու արծաթե ապարանջանը:
Ուտեստը կենսապահովման նյութական մշակույթի կարևոր բաղադրամասերից է, մարդու հիմնական, ամենօրյա կենսական միջոցներից և ազգային մշակույթի առավել ավանդութայնությամբ ու կայունությամբ աչքի ընկնող մշակութային տարրերից է: Կերակուրները, աղցանները, նախուտեստները և աղանդերը, ըմպելիքը կազմել են ուտեստի համակարգը: Սննդի համակարգը բաժանվում է հացամթերքների, կաթնեղեն, մսեղեն, ձկնեղեն ուտեստների, բանջարեղենի, մրգեղենի, որոնց համալրում են քաղցրավենիքը, խմիչքն ու համեմունքները: Ուտեստում դիտարկվում են տարրերի բալանսը, խոհարարական մշակման առանձնահատկությունները, առօրյա, ծիսական և հարգի տեսանկյունները: Ուտեստի համակարգն ունի երկու համալիր` ա) ավանդական բ) ժամանակակից Դրանցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է երկու ենթահամալիրներով ` Ավանդական ուտեստ ա) առօրյա. Առօրյա ուտեստի մեջ տարանջատվում են ուտիս և պաս կերակուրներ: Կարևորվում են առօրյա հացկերույթի և հյուրասիրության վարվելակարգերը, ինչպես նաև մթերքների բուժական նշանակությունը: բ) տոնա-ծիսական: Տոնա-ծիսական ուտեստում առանձնացվում են օրացուցային, պահքի տոնական համալիրները, կենսափուլերի հետ կապված` հարսանեկան, ծննդյան, կնունքի, անվանակոչության, քառասունքի և այլն /1.2.3.բ/, թաղման, հիշատակի հացկերույթներ` կարևորելով տոնա-ծիսական հացկերույթի վարվելակարգի առանձնահատկությունները: Ծիսական ուտեստում հատուկ տեղ ունեն զոհաբերություններն իրենց տարրատեսակներով ա)հասարակական, բ)ընտանեկան, գ)կենդանական, դ)բուսական և այլն: Ժամանակակից ուտեստի ենթահամակարգում կարևոր են ավանդական խոհանոցի և օտարամուտ առաջավոր ասիական, կովկասյան, արևմտաեվրոպական, ռուսական կերակրատեսակների փոխհարաբերակցության հարցը: Ուշագրավ է ավանդական խոհանոցի քաղաքային և գյուղական համալիրների, սնման, մթերքների պատրաստման ու պահպանման առանձնահատկությունների պարզաբանումը: Ժամանակակից տոնական ուտեստում դրսևորվում են կենսափուլերի և տոների հետ կապված հացկերույթների առանձնահատկություններ, ինչպես նաև տոնական, հյուրասիրության, զոհաբերության հացկերույթների վարվելակարգի ինքնատիպ գծեր: Առօրյա և տոնածիսական ուտեստների ենթահամակարգերում նշանակալից են կառուցվածքի և գործառույթի առանձնահատկությունները: Առօրյա ուտեստի կառուցվածքում տարբերակվում են բուսական և կենդանական համալիրներ, ընդհուպ մինչև կառուցվածքային պարզագույն միավորները` կերակուրներ, աղցաններ, նախուտեստ, աղանդեր, խմիչք: Կարևոր դերակատարում ունեն սեռա-տարիքային, հմայական (ուտեստի հետ կապված հավատալիքներ, գուշակություններ, ավանդույթներ և սովորույթներ, սահմանափակումներ և արգելքներ), հարգիության (հարուստ, աղքատ), ֆիզիոլոգիա-տեխնոլոգիական (ուտեստի պատրաստման և պահպանության հմտություններ), սեզոնային դերակատարում, ինչպես նաև բուժական, առողջապահական` սնման հմտությունների և սննդաբաժնի առանձնահատկությունների ժողովրդական գիտելիքների դրսևորումներով: Տոնածիսական ուտեստում կարևոր են սեռա-տարիքային, նշանային, սոցիալական և այլ գործառույթներ: Տոնածիսական ուտեստի կառուցվածքում կարևոր դեր ունեն միայն տվյալ տոնին, ծեսին բնորոշ կերակուրները, աղանդերը, ըմպելիքը, աղցաններն ու նախուտեստը և դրանց պատրաստման (պատրաստող անձը, սեռը, տարիքը, սոցիալ-ընտանեկան կարգավիճակը և այլն), սպասարկման (անձի տարիքը, սեռը, հացկերույթի սեռային տարբերակումը և այլն) վարվելակարգի առանձնահատկությունները: Ուտեստը` որպես մշակույթի տարր, կապված է կյանքի մյուս կողմերի հետ` արտահայտելով մարդկանց փոխհարաբերությունները հասարակության մեջ, նրանց վարքի նորմերը, տվյալ հասարակության համար ընդունված ավանդական վարքագիծը: Առաջին հերթին կարևոր են ուտեստի առօրյա վարքագծային տեսանկյունները. ի՞նչ են ուտում մարդիկ, ինչպես են այն կատարում, ինչպես են նստում, ինչ սպասք և կարասի են գործածում: Ցանկացած համատեղ հացկերույթ, լինի ընտանեկան համայնական, թե ճանապարհակիցների, կոլեկտիվ կազմակերպված քաղցի հագեցում չի բոլորովին: Այն նաև որոշակի նշանային բովանդակությամբ գործողություն է: Առնվազն հավաքվածները ընդունում և կատարում են տվյալ էթնոսին բնորոշ վարքի նորմեր, այսինքն` պատկանում են մեկ մշակութային ընդհանրության և ցուցաբերում են միմյանց նկատմամբ որոշակի բարյացակամություն: Ընտանեկան հացկերույթի դեպքում կամ կոլեկտիվ հացկերույթի պարագայում ավելանում է նաև դրան մասնակցող յուրաքանչյուր անդամի ընդունումը և հաստատում նրա` տվյալ համայնքին պատկանելու փաստը: Հացկերույթը` որպես գործողություն, ունի ավանդաբար պահպանվող կամ ընդունված սցենար` դերերի որոշակի բաժանմամբ` վարքի ավանդական ձևերով հանդերձ: Այս բոլորը կազմել է հացկերույթի վարվելակերպի և գեղագիտական չափանիշների ամբողջություն: Կապված կրոնական պատկերացումների, հավատալիքների հետ` ուտեստի առօրյա տեսանկյունները համալրվում են ծիսապաշտամունքային բնույթի կանոններով: Շատ ուշագրավ են որոշակի վիճակներում այս կամ այն սննդամթերքի հետ կապված ծիսարգելքները: Հիմնական մթերքների համակցությունը, դրանցից պատրաստված կերակուրների տեսակները, սննդային սահմանափակումները և նախընտրությունները, սննդի պատրաստման և ընդունման հետ կապված վարքի նորմերը ձևավորում են ուտեստի համակարգը` տեղական տարբերակներով: Առօրյա հացկերույթի վարվելակարգ Առավոտվա և կեսօրվա հացկերույթները կախված էին տարվա եղանակից ամռանը` ինչպես տանը, այնպես էլ դաշտում, ձմռանը` միայն տանը: Բնութագրական էր սնման երեքանգամյա ռեժիմը: Ձմեռային հացկերույթները ավելի ուշ են կատարվել: Պասը որոշակի ժամանակով սննդից հրաժարումն էր, որը կարող էր լինել ամբողջ օրվա ընթացքում, կամ էլ մսեղենից հրաժարումը: Պաս ուտեստը նպատակ ուներ մաքրել մարմինը և հոգին: Վայրի և մշակովի բանջարեղենից կերակուրների օգտագործումն ավելի հաճախակի էր դառնում պասերի ժամանակ, երբ դրանք պատրաստվել են բուսական յուղով: Տարվա մեջ 160 օր պաս են պահել` ուտելով լոբի, ոլոռ, սոխ, սխտոր, վարունգ: Բուժական կերակուրներ, մթերքներ Հայոց մեջ ընդունված էր սննդաբուժումը: Օրգանիզմի վաղաժամ ծերացումը բուժելու նպատակով օգտակար են համարվել հետևյալ սննդամթերքները` ուրց, սոխ, սամիթ, մասուր, թուզ, կենդանիների ուղեղն ու լյարդը: Շաքարախտի բուժման համար` դդումի, նռան, սալորի, սերկևիլի հյութերը, կորեկը և գարին, բանջարեղենից` հազար, եղերդակ, վարունգի, ձմերուկի, սեխի, սամիթի, կարոսի, դանդուռի սերմերը, մթերքներ, որոնք կայուն տեղ ունեն հայոց ուտեստի համակարգում: Ավանդական քաղցրավենիք էր մեղրը, որը կերել են հացի, յուղի, թեյի, մածունի հետ: Լավ բացած մեղրաջուրը գործածել են գլխացավի համար: Ուրցը, դաղձը, սարի թեյը` ղանթափան ու մասուրը գործածվել են թեյի համար, և հուսալի դեղամիջոցներ էին մրսածության ու այլ հիվանդությունների ժամանակ: Շոգ բնակլիմայական պայմանների պատճառով հայկական խոհանոցում մեծ տեղ են ունեցել կծու համեմունքները`պղպեղը, սոխը, սխտորը: Ուրցը, դաղձը, ծիրանը, վայրի համեմը, սոխուկը, կծուխուրը, չամանը և այլն անփոխարինելի համեմունքներն էին: Դոշաբով պատրաստել են ախորժելի ըմպելիք` թերմուն (թերմոն): Այն յուրատեսակ խմիչք էր, որ պատրաստել են գինին եփելով, զանազան քաղցրեղեններով` ռուբով (պտղից քամած հյութը եփած, թանձրացրած), մեղրով ու պղպեղով: Թերմոնին վերագրվել է բուժիչ հատկություն, օգտագործել են բաղնիքի ծեսի ժամանակ` լոգանքից հետո (մրսածության դեմ), իսկ տոներին` գործածել են որպես օշարակ: Խաղողն ունի նաև բուժիչ հատկություն և օգտագործվում է սրտի, թոքերի, լյարդի և այլ հիվանդությունների բուժման նպատակով: Ոգելից խմիչքն օգտագործել են թե’ առօրյա, թե’ տոնածիսական հացկերույթների ժամանակ, ինչպես նաև կիրառել են որպես բուժամիջոց: Հայտնի են նաև փշատի, թթի ամենատարբեր կիրառումները ժողովրդական բժշկության մեջ: Հյուրասիրության վարվելակարգ Հյուրընկալության սովորույթը տվյալ մշակույթը կրողների և տարբեր էթնիկ պատկանելության մարդկանց խմբերի փոխադարձ առնչությունները կարգավորող համակարգն է, ուր կարևոր են հյուրի ընդունումը, ուշադրության նշանները, հյուրի տեղը տանը, սեղանի մոտ: Ըստ ավանդութային իրավունքի նորմերի` հյուրընկալները պարտավոր էին հյուրին դիմավորել, ողջունել, տեղավորել, հանգիստը և ուտեստը ապահովելուց հետո ճանապարհ դնել: Հատկանշական է Հյուրն Աստծունն է ժողովրդական ասացվածքը: Անհատական հյուրընկալման դեպքում տանտերը, ընդունելով մեկ և ավելի այցելու, պարտավորված էր զգում ապահովել սննդով, իսկ նրանց կենդանիներին` կերով: Ավանդական խնջույքի ընթացքում սեղանի շուրջը զբաղեցրած տեղերը և կենացների հաջորդականությունը վերստեղծել է հասարակության աստիճանակարգային կառուցվածքը, որը խնջույքի վերջում դարձել է ազատ: Հատուկ վարքագծային իրավիճակ է ստեղծվում, երբ հացկերույթին մասնակցում են հյուրեր կամ էլ ազգականներ: Հյուրընկալության ավանդական կարգում ընդունված էր հյուրին աղ ու հացով ընդունել, որը երկակի բնույթ ուներ: Այն բարեսրտության և վնասազերծման հետ էր կապվում, քանի որ հացը սուրբ է, աղը` մաքրագործող: Անցյալում հյուրերի համար գյուղերում մեծ տոնակատարությունների ժամանակ թոնրում խորովու են պատրաստել` ոչխարի, գառան ամբողջական մարմնից: Հարիսան, քուֆթան, կոլոլակը և, առանձնապես, խաշը տոնական, ծիսական կերակուրներ էին համարվում` կազմելով մեծ հացկերույթների սեղանի զարդը: Հայոց մեջ ընդունված էր խաշը վայելել վաղ առավոտյան` ընկեր-բարեկամով, դրկիցներով: Դա մի հացկերույթ է, երբ բնական խնդիրներից զատ, լուծվում են սոցիալական մերձեցման, հաղորդակցման հարցեր: Ընթրիքի սեղանին դրվել են գինով սափոր և մրգային օղու շիշ: Պանիրն ու հացը` օղու կամ գինու հետ, համարվել են հյուրասիրության կարևոր տարրեր (Պանիր, հաց, սիրտը` բաց: Հաց ու պանիր, կեր ու բանիր): Տոնածիսական ուտեստ. Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում տոնական և ծիսական նշանակության կերակուրները: Այս համալիրների նշանակությունը կարևոր է նրանով, որ դրանց շարքում պահպանված են արխայիկ գծեր, տարրեր, որոնք դուրս են եկել առօրյա գործածությունից: Երբեմն ծիսական կիրառություն ունեցող կերակուրները աստիճանաբար մոռացվել, դարձել են տոնական, հետո էլ` տեղ գտել առօրյա ուտեստում: Տոնական ուտեստ. Տոները ուղեկցվել են ծիսական, սրբազան միտվածությամբ հացկերույթներով: Հացկերույթի հիմնական տարրը կերակրատեսակներն էին: Համատեղ սեղանի ծիսակարգի նախնադարյան ծագումը դրսևորվել է հարսանեկան և սգո հացկերույթներում: Ավանդական կենցաղում հարսանեկան և սգո սեղաններին համայնքի բոլոր ընտանիքներից մեկական ներկայացուցիչ, հիմնականում` նահապետը, առանց հրավերի, հավասար իրավունքներով մասնակցել են հացկերույթին, մթերքով օգնել են ծիսական հացկերույթի կազմակերպմանը, ըստ որում, այն տարել են ընտանիքի մեծ տիկնայք` տանտիրուհիները: Տարեկան տոնացույցի հետ կապված ծեսերն ու հացկերույթները նպատակ ունեին ապահովել ժողովրդի գլխավոր տնտեսաձևերի հաջողությունը, իսկ ընտանեկան կենսափուլերի հետ կապված հացկերույթները (ծնունդ, հարսանիք)` ընտանիքի բարգավաճումը: Յուրաքանչյուր տոն ենթադրում է որոշակի տոնական ուտեստ, որոշակի հագուստ: Սրանք տոնի հիմնական բնութագրերից են: Տոնի ժամանակ գործածվող ըմպելիքները, գինին կիրառվել են որպես տոնական տրամադրության խթանիչներ՝ ստեղծելով տոնական մթնոլորտ: Տոները արտահայտել են միասնական իմաստ` դրսևորելով տոնի ատրիբուտներ, նշանային համակարգ և ուղեկցող կոդեր. բուսական (հատիկ սերմ, կանաչեղեն, տերև), կենդանական (ձու, ճարպ, միս), խոհարարական (խմորեղեն, մսեղեն և այլ կերակուրներ): Նոր տարվա գլխավոր նախապատրաստություններն ուտելիքների շուրջն էին: Աշնանից սկսած` տոնի համար պահել են զանազան չորացած և թարմ մրգեր, պաստեղներ, ընկուզերշիկներ և այլն: Հունվարի 1-ը, ընկնելով հայոց Ծննդյան տոնի շաբաթի մեջ, որպես պաս օր, կազմված էր պասին թուլատրելի ուտելեղենից (ոսպից, սիսեռից սարքած քյուֆթա, ոսպից, սիսեռից, լոբուց, ձավարեղենից ձեթով սարքած տոլմա`սուտ տոլմա): Չոր ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղենի հետ կազմում էին Ամանորի ընթրիքի հիմնական բաղադրիչները: Նոր տարվա սիրված անուշեղեններից էին նաև աղանձը՝ չամիչի, մաքրած ընկույզի, նուշի ու բոված կանեփի, երբեմն՝ բոված սիսեռի հետ խառնած: Ամենուր այդ օրը հաց էին թխում, եթե նույնիսկ մեծ քանակությամբ հաց ունենային. Նոր տարին պետք էր նոր հացով սկսել: Նորոգում էին թթխմորը: Թխում էին տոնի կարևորագույն` Տարի հաց անունով ծիսական հացը: Տոնական հացկերույթի վարվելակարգ Տան ավագ անդամը բարձրացնում էր առաջին բաժակը, օրհնում սեղանը, շնորհավորում տնեցիների Նոր տարին և առաջարկում բոլորին առաջին բաժակի հետ մեղր համտեսել. □Անուշ մեղր ուտենք, որ տարին բոլոր անուշ զրուցենք, անուշ լսենք, անուշ վարվենք□: Որոշ տեղերում ընթրիքն սկսելուց առաջ տան գլխավորը երեք բուռ կաղին, ընկույզ էր նետում դեպի տանիք` □Շեն կենա Կալանտար, բարով Կալանտար ըլլա□ խոսքերով, վստահ, որ նետված այդ կաղին-ընկույզը առաջիկա տարվա առատությունը պիտի ապահովի: Ընթրիքին հաջորդում էր աղանդերի ճաշակումը: Բարեկամները միմյանց, փեսացուն` հարսնացուին այցելելիս ամեն տեսակ հատիկներից, մրգերից բաղկացած նվերներ է տվել: Դրանց մեջ գլխավորը թարմ խնձորն էր` իբրև սիրո, պտղաբերության նշան: Նախօրոք չորացրած պտուղները` չամիչը, նուշը, շարոցը, պաստեղը. կաղանդի սեղանին յուրահատուկ գույն ու հմայք են հաղորդում: Առանձնահատուկ ուտեստեղենը՝ անուշապուրն ու հարիսան, խմորեղենները՝ տարի հացն ու գաթան, նազուկը, փախլավան համարվում են հայկական սեղանի զարդը: Հայոց տոնացույցի բոլոր տոների հիմնական հատկանիշներից մեկը ընդհանուր հացկերույթն է: Այս իմաստով առավել բնորոշ է Ամանորի ծիսական սեղանը, որը աչքի է ընկել հարուստ տեսականիով: Ամանորի պարտադիր ուտեստներից էին անուշապուրը, հարիսան, պասուց տոլման, մսով տոլման: Նավասարդյան տոներին ընդունված էր քաղցր կերակուր ածիկը` պատրաստված ծլեցրած ցորենի հատիկներից, չամիչից, լոբուց: Նոր տարվա կերակուրներ պատրաստել է տանտիրուհին: Տոնական հացկերույթին մասնակցել են ընտանիքի անդամները, բարեկամները, դրկիցները: Անուշապուրը պատրաստվել է ցորենի կորկոտից, ծիրանի, սալորի չրից, շաքարավազից, կաթից` վրան դարչին, ընկույզ ցանած: Սովորություն է եղել ծիսական այդ ուտելիքից բաժին հանել հարևաններին և բարեկամներին, որպեսզի նրանց տարին ևս անուշ անցնի: Նոր տարվա կերակուրներից էր լայն տարածում գտած հարիսան կամ կորկոտը, որի պատրաստումը նշանակել է ապահովել եկող տարվա դաշտավարական տնտեսության առատությունը: Հացահատիկը, դրանից պատրաստվող կերակուրները, ըստ էության, զոհաբերություն էին հողի, ջրի, կրակի ոգիներին և ունեին գուշակության ենթատեքստ: Պահքի ուտելիք Քրիստոնեական տարեմուտին գործածվել են պասուց ուտելիքներ` պասուց տոլմա, լոբի և այլն: Կենսափուլերի հետ կապված հարսանեկան հացկերույթներ Հարսանիքը նշվել է մեծ հանդիսավորությամբ և հատուկ ծեսերով: Հարսանիքից առաջ նշանդրեքին ոչխար են մորթել և պատրաստել խորոված, խաշլամա, բրնձով, ձավարով փլավ: Պարտադիր ուտեստ էր համարվում հալվան: Նշանդրեքի հալվան սկուտեղի մեջ լցնելուց հետո երեսը հարթեցրել և վրան խաչաձև չամիչով զարդարել են` կենտրոնում մի կտոր շաքար դնելով, որը պետք է ապահովեր բարեկեցիկ կյանքի քաղցր սկզբնավորումը: Հարսանեկան սեղանին ևս պարտադիր էին խորովածը, տոլման, խաշլաման, փլավը և այլն: Հարսանիքի 3-րդ, հետագայում` հաջորդ օրը, տղայի տանը հարսանիքի մասնակիցներին խաշ են հյուրասիրել: Հարսանիքի ժամանակ ամենաընդունված թխվածքը գաթան էր, որը թխել են թե’ տղայի, թե’ աղջկա տանը: Հյուր եկող-գնացող կանայք էլ էին բերում իրենց հետ գաթա: Հարսանեկան սեղանները տղամարդկանց և կանանց համար առանձին են եղել: Հարսանեկան հացկերույթը երկակի բնույթ ուներ. թե’ սեռային (կանայք և տղամարդիկ առանձին են նստել), թե’ տարիքային (ամուսնական զույգը նստել է երիտասարդների հետ` տարեցներից առանձին) և սոցիալ-դերային առումներով (տղամարդկանց սեղանը գլխավորել է քավորը կամ քահանան, կանանցը` կնքամայրը): Խորովածը պատրաստել են տղամարդիկ, եփած միսը` տոլման, խաշլաման, հավը` կանայք: Հարսանեկան ծիսակարգում համատեղ սեղանի բնորոշ արտահայտությունը` որպես հատուկ մտերմության, համաձայնության, միավորման միտում, երևում է այն սովորույթի մեջ, որ ամուսնական առագաստի մոտ դրվել են քաղցրեղեն-խմորեղեն, մրգեր, մեղր ու գինի: Փեսացուն հրամցրել է հարսնացուին, և վերջինիս կողմից այն ընդունելը նշանակել է ամուսնական կապի համաձայնություն: Համայնքի համաձայնությունը դրսևորվել է հարսանեկան շքերթի ճանապարհին` ընտանիքների կողմից մերձավոր բարեկամների, քավորի` սեղան (ուտելիք և գինի), դուրս բերելու և հարսանքավորներին հյուրասիրելու ծիսական արարողության միջոցով: Հարսանեկան հացկերույթը սկսվել է հարսնացուի հոր տանը և շարունակվել փեսացուի ծնողների տանը: Նվիրատվությունը հարսանիքի կարևոր և հնագույն տարրերից է: Հարսանեկան նվերների մեջ հագուստի, զարդերի հետ կարևոր տեղ ունեին խմիչքը, քաղցրեղենը, մրգերը: Հացը ծառայել է որպես հարսանիքների հրավերքի միջոց: Ծնունդ -կնունք, Ծիսական ուտեստ. Ժողովրդական պատկերացմամբ հացը կռվան է եղել չարի դեմ: Նորածին երեխային առաջին անգամ դուրս բերելիս` կրծքին հաց են դրել: Ցորենից և ալյուրից պատրաստված հնագույն կերակուրներից են փոխինձը, խաշիլը, խավիծը: Աղանձը`բոված, խոշոր աղացած ցորենի հատիկներից, խառնել են կանեփի սերմի հետ` օգտագործելով որպես աղանդեր: Երբ երեխան ծաղիկ հիվանդությունից հետո լավանում էր, անցյալում մատաղ էին անում հացով (չալաքի)` այն բաժանելով հարևաններին և աղքատներին: Դա առանց աղի ու թթխմորի հաց էր, որը գործածվել է տոների և ծիսակատարությունների ժամանակ: Օրինակ` նշխարը կլոր, փոքրիկ հացիկ է`Քրիստոսի խաչելության պատկերով: Սրբազան անձի` քահանայի կողմից օրհնած բարակ լավաշը, որը մաս էր կոչվում, ևս անալի էր և առանց թթխմորի: Աղի բաղարջով կամ բլիթով հայոց մեջ ս. Սարգսի տոնին գուշակություններ են արվել: Դրանք շատ աղով և ալյուրով թխված բոլորակ աղաբլիթներ էին, որոնք ս. Սարգսի պասի շաբաթվա ուրբաթ օրը երիտասարդ աղջիկներն ու տղաները ծոմ պահելուց հետո և քնելուց առաջ կերել են ու առանց ջուր խմելու քնել, որպեսզի երազում տեսնեն, թե ով է իրենց ջուր տալու, ըստ այդմ էլ` գուշակել ապագա ամուսնու ով լինելը: Կնունքի (մկրտության) ծիսական հացկերույթը հայոց մեջ կազմակերպվել է երեխայի ծննդյան 6-7-րդ օրերին` կեսօրից հետո: Տղամարդիկ պատրաստել են խորոված, ինչը խոսում է հացկերույթի աշխարհիկ բնույթի մասին` նման հարսանեկանին: Տանտիրուհին պատրաստել է տոլմա, խաշլամա, փլավ, ձուկ, լոբի , կոլոլակ, եփած լոբի: Հացկերույթը գլխավորել են քավորը և քահանան: Ծիսական նշանակություն ուներ շեքելեքի հացը: Երբ երեխան ուշ է քայլել, մայրը եփել է յուղով կլոր հաց կամ գաթա` նրա քայլելուն նպաստելու ակնկալիքով: Հացի մեջտեղը բոլորակ հանել են, երեխայի ոտքերը անցկացրել հացի մեջ և ձեռքից բռնած` կանգնեցրել գետնին: Երեխաներից մի քանիսը մոտեցել և հափշտակել են հացը: Մայրը ցույց է տվել փախչող երեխաներին, որպեսզի երեխան հասներ նրանց և ետ վերցներ հացը: Ավանդական կենցաղում հավատացած էին, որ երեխան շուտով կսկսի անվարան քայլել: Հայաստանի պատմաազգագրական բոլոր շրջաններում երեխայի առաջին ատամ հանելիս ակռահատիկ անելը, նորապսակների վրա հատիկ շաղ տալը, դրանով գուշակություններ անելը, կապված են եղել ծլարձակման, պտղա□բերության գաղափարի հետ, որի գլխավոր միտումը եղել է առատություն և բարեկեցություն ապահովելը: Թաղման և սգո հացկերույթ Սգո հացկերույթը կատարվել է կեսօրից հետո, որը սովորաբար պատրաստել են տանտիրուհու բարեկամուհիները: Այդ սեղանի ճաշացանկում հիմնականում գերակշռում էր եփած միսը` խաշլաման, հավը և այլն: Սգո հացկերույթը կապված էր սրբազան ոլորտի հետ, որի դեպքում միսը միայն եփել են, իսկ աշխարհիկի դեպքում` խորովել, տապակել: Առանց թթխմորի և աղի թխված բաղարջը բաժանել են իբրև հոգու հաց: Սգո ծիսական հացկերույթի հիմնական գաղափարը զոհի միսը համատեղ ճաշակելու միջոցով մահը հաղթահարելու, վերածնունդը կյանքի կոչելու հնամենի մտայնությունն է: Սգո սեղանին մասնակցել են միայն տղամարդիկ, կամ սկզբում` տղամարդիկ, հետո` կանայք: Տանտիրուհուն արգելված էր մասնակցել կերակուրի պատրաստմանը: Մի կողմից` նա ծիսականորեն անմաքուր է համարվել, մյուս կողմից` գործել է կնոջը բարոյա-հոգեբանորեն պաշտպանելու, աջակցելու սովորույթը: Մահվան սիմվոլիկայի հետ կապված` երեխաները չեն մասնակցել սգո սեղանին, որպեսզի չենթարկվեն մահվան, չարի վնասաբեր ազդեցությանը: Հացկերույթի մասնակիցների արական կազմը կամ նրա գերակայությունը բացատրվում է մահը հաղթահարելու միտվածությամբ: Զոհաբերություններ Ծիսական համակարգում մեծ տեղ է տրվել զոհաբերության սովորույթին: Այն ծիսական հացկերույթի կարևոր բաղադրիչներից է: Մատաղը լինում էր հասարակական և ընտանեկան: Թե՛ ընտանեկան, թե՛ հասարակական մատաղներն իրենց հերթին դիտարկվել են օրացուցային և դիպվածային կտրվածքներով: Օրացուցային մատաղ. Հասարակական զոհաբերությունը կատարվել է ժողովրդական տոներին (Զատկի, Վարդավառի, Համբարձման, ս. Խաչի և այլն) և կապվել է տոնի առասպելածիսական բովանդակության և կենսապահովման ոլորտում հաջողություն ապահովելու մտադրության հետ: Մատաղ արվել է սրբատեղիներում ուխտագնացությունների ժամանակ: Ուխտավայրում կամ բնակավայրում տեղի ունեցող մատաղի ծեսը ընդհանուր զոհաբերության սեղան է: Հասարակական, ընդհանուր մատաղի ծեսը նախապատրաստելու, զոհը մորթելու և մորթողի, զոհի միսը եփելու և բոլորին հավասար բաժանելու կամ եկեղեցու բակում բացած ընդհանուր սեղանի միջոցով արտահայտել է ծեսի հիմնական գաղափարը: Մատաղ-զոհ ծեսն իր մեջ պարունակում է համատեղ ուտելու գաղափարի բոլոր առանձնահատկությունները, սակայն առանձնապես ընդգծվում է համայնքի բոլոր անդամների` հավասար իրավունքներով զոհը ճաշակելու, համատեղ ուտելու միջոցով վերերկրային ուժերի հետ հաղորդակցվելու գաղափարը: Աստծուն առաքված զոհն ընդունելի է դառնում մարդու կողմից այն ճաշակելու միջոցով: Մատաղի մսից հրաժարվել չէր կարելի, և վերցնելիս ասել են. □Ընդունելի լինի□: Դիպվածային մատաղ. Դիպվածային մատաղը կարող էր լինել` ա) կանխարգելող մատաղ, որն արվել է նախապես` հաջողության, անվտանգության ակնկալիքով, բ) շնորհակալական` փորձանքից, դժբախտությունից ազատվելուց հետո կամ փափագած նպատակին հասնելուց հետո: Ընտանեկան, անձնական մատաղը, փաստորեն, արվել է ամենատարբեր մղումներով և նպատակներով. ա) երազների հետ կապված, բ) հիվանդությունը կանխարգելող կամ բուժող, ա) երազանքի, ցանկության իրագործումն ապահովող կամ կատարելուց հետո` որպես երախտագիտության մատուցում: Զոհաբերվում էր ինչպես անասուն, թռչուն (պարտադիր` արու), այնպես էլ հատիկ, դրանից պատրաստած հարիսա, կաթնապուր, հաց և ձեռագործ աշխատանք, ինչպես նաև` դրամ: Մատաղը կարևոր սոցիալական իմաստ է ունեցել, որը կատարվել է օրացուցային տոների ժամանակ և դրանով իսկ յուրատեսակ կապող օղակ է հանդիսացել բնական ու սոցիալական սկզբներին առնչվող հացկերույթների միջև: Զոհաբերություն-մատաղի սովորույթի մեջ գերակշռել է սրբազան, ծիսական տարրը: Ցասման խաչերին կարկուտի, երաշտի ժամանակ հաց ու մատաղացու են զոհաբերել, որպեսզի աստված ներեր մարդկանց հանցանքները ու ետ առներ իր ցասումը: Միսն օգտագործվել է որպես զոհաբերություն-մատաղ (զոհաբերել են միայն արու կենդանիներին` ոչխար, գառ, աքլոր): Ժամանակակից ուտեստ Ավանդական խոհանոցում առանձնահատուկ տեղ են գրավում հացահատիկային մթերքներից պատրաստված կերակրատեսակները և թխվածքները: Առօրյա, ինչպես և տոնածիսական ուտեստում հացահատիկային մթերքները գործածվում են առանձին և այլ մթերքների հետ: Մեր օրերում ցորենից պատրաստած կերակուրների թիվը մեծացել է` շնորհիվ նոր մթերքների, մակարոնների տեսակների: Այսօր մսեղեն կերակուրները մեծ պահանջարկ ունեն ուտեստի համակարգում և առավել հարգի է: Վերջին շրջանում հայերը հաճախ են հացը գնում խանութից, թեև հատկապես տոներին նախընտրում են տնական հացը: Օտարամուտ կերակուրներ Սնունդը մեր օրերում դարձել է ավելի հարուստ, առատ: Նախկինում տոնական համարում ունեցող կերակուրները այսօր դարձել են առօրյա, ամենօրյա: Ուտեստի համակարգում հայտնվել են նոր կերակուրներ` կարտոֆիլի պյուրե, կոտլետ, պելմենի, բորշ, բլինչիկ, մսով կարկանդակ, չեբուրեկի և այլն: Մսեղեն ուտեստի տարածմամբ կրճատվել է կաթնեղենի ու հացահատիկային մթերքների կիրառությունը: Ժամանակակից հյուրասիրության վարվելակարգ Հյուրին գերադասում են հյուրասիրել մսեղեն ուտեստներով` խորոված, խաշլամա, տոլմա, քաբաբ, կոտլետ, քուֆթա և այլն: Սուրճը հայերին հայտնի էր դեռևս 19-րդ դարի վերջերից: Հայաստանում այն տարածվեց 1950-60-ական թվականները, սկզբում` Երևանում, հետո` մյուս քաղաքներում և գյուղական վայրերում` 1970-80-ական թվականներին: Այսօր ավանդական հյուրասիրության փոխարեն (հաց, պանիր, կանաչի, մածուն, մեղր) հյուրին մեծ մասամբ հրամցնում են մի գավաթ սև սուրճ: Սննդակարգի առանձնահատկություններ, սնման հմտություններ Ուտեստի առանձնահատկություններ,սննդի պատրաստման ժողովրդական հմտություններ: Հայկական ավանդական ուտեստը տարբերվում էր զանազան համեմունքների առատ կիրառությամբ, բացի ամենատարբեր տեսակի կանաչեղենից, կիրառվում են սև և կարմիր պղպեղը, սխտորը, մեխակը, դարչինը: Մյուս առանձնահատկությունը աղի առատ գործածությունն է, որը հնից համարվել է ուտեստի կարևոր տարր: Հայերը աղի նկատմամբ հատուկ վերաբերմունք են ունեցել: Աղ ու հացը հյուրասիրության հատուկ հարգանքի նշան էր: Որպես համեմունք` օգտագործվել են չիրը, թթու լավաշը և գինու քացախը: Հայերին բնորոշ էր երեքանգամյա սննդի ռեժիմը: Ընդ որում, առավոտյան նախաճաշն ամենաթեթևն էր: Առավոտվա և կեսօրվա հացկերույթները կախված էին տարվա եղանակից` ամռանը կերել են և’ տանը, և’ դաշտում, ձմռանը` տանը: Երեկոյան ընթրիքը միշտ տանն է եղել, թեև ուտեստի կազմը կախված էր բնակլիմայական պայմաններից, ամռանը` գերակշռել են կաթնա-հացամթերքային, բանջարենեղային կերակուրները, ձմռանը` հատիկայինն ու մսեղենը: Կարևոր են նաև գործածված ամանեղենի, հացկերույթի սեղանի և սպասարկման առանձնահատկությունները:
Մթնոլորտային երևույթներ համակարգում ընդգրված են քամու/փոթորկի, անձրևի, ծիածանի, կարկուտի, ամպրոպի, կայծակի վերաբերյալ եղած հավատալիքները:
Քամու, փոթորկի և պտտահողմի կապը սրբերի (սբ. Սարգիս, սբ. Գևորգ), ոգիների ու վիշապի հետ,
Հարավային ու հյուսիսային քամիների կապը տարեղանակի ու բերքատվության հետ,
Քամու ոռնոցի ու սուլոցի կապը չար ուժերի հետ,
Ամպը աստծո մորուքն է, երբ թափ է տալիս, անձրև է գալիս
Անձրևի կապը մազերն երկարելու հետ,
Արևոտ ժամանակ անձրևի գալը` գայլի ծնելը
Ծիածանը Աստծո գոտին է,
Ծիածանի գույների խորհուրդը,
Որոտը երկնաբնակ բամբակե պառավի, ձիու ոտների տրոփյունից է առաջանում
Կարկուտ ուղարկող երկնաբնակ պառավի մասին պատկերացումը
Պատկերացումներ ապրոպի առաջացման մասին (երկնային կով, եզ, խոյ, սբ. Եղիա)
Կայծակը հրեշտակների գավազանն է, որով խփում են սատանաներին,
Կայծակից պաշտպանվելու միջոցներ (ասեղ, աղ, թոնրի խաչերկաթ և այլն)
Երկրաշարժերը առաջանում են երկրի տակ ապրող եղջերվի, օձի, եզան կամ ձկան շարժումից
Բնության տարրերը ներառում են հողի (քարի/սարի/ժայռի, ջրի, կրակի) շուրջ եղած հավատալիքային պատկերացումները:
Հող
Հող-մայր զուգահեռ կապը,
Հողով երդվելը,
Հայրենիքից, գերեզմանից հող տանելը,
Հող ուտելը, ջրախառն խմելը և օձիքից ներս լցնելը որպես վախից ազատվելու միջոց,
Սուրբ համարված հողատարածքը վարելու արգելքը:
Քարը
Սուրբ ժայռերը բժշկության կամ որևէ այլ շնորհ են պարգևում:
Լեռների, ժայռերի, քարակույտերի, ոգիների հետ ունեցած կապի մասին պատկերացումներ:
Սուրբ սարեր բարձրանալու, այնտեղ քար կտրելու արգելքը:
Ծակ քարերը, ֆալոսաքարերը որպես ամլության դեմ միջոց:
Հուշաքար-տապանաքարերը որպես հոգու ժամանակավոր զետեղարան:
Պաշտամունքի առարկա են կայծակի, հարվածին ենթարկված քարերը, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերը, որոնց վերագրվում են բուժիչ, քնաբեր և այլ հատկություններ:
Ջուր.
Հրաշագործ լճերի, գետերի, աղբյուրների մասին պատկերացումներ,
Գետի հոսքի կանգի և մեջը նետված առարկայի ոսկու փոխանցվելու մասին պատկերացումը,
Գետի բուժիչ, ամոքիչ և առատությունն ապահովող դերը,
Սուրբ աղբյուրների մասին պատկերացումները (բեղմնավորող, կնոջ կաթն առատացնող, զանազան հիվանդություններից ապաքինող և այլն):
Մութ ժամանակ ջրի վրա խոնարհվելու, ջուրն անցնելու վտանգը և նախազգուշական միջոցներ, խաչակնքել, ձեռքը գլխին պահել:
Կրակ
Խարույկի, ծխի, ածուխի, մոխրի հետ կապված պատկերացումները:
Կրակի, օջախի /թոնրի/ և ընտանիքի միջև եղած կապը:
Կրակի մաքրող, բեղմնավորող ու չարահալած դերը:
Կրակն ու անթեղը (կենդանի կրակ):
Կրակը ջրով մարելու արգելքը:
Հոգու համար վառած մոմը, տան ճրագը փչելով հանգցնելու արգելքը:
Վառած մոմի, օջախի կրակի հանկարծակի մարելը որպես դժբախտության նշան:
Երկնային լուսատուներ. համակարգը ներառում է արևի, լուսնի և աստղերի հետ կապված ժողովրդական պատկերացումները և դրանց պաշտամունքային դրսևորումները:
Պայծառությունը և սկավառակի շուրջ գունային օղակները տարվա հաջող կամ անհաջող բերրի կամ ոչ բերրի լինելու նշան,Արևով երդվելը, Աղոթելիս դեմքով արևին ուղղվելը, Արևի խավարումը որպես աղետի, պատերազմի կամ նշանավոր անձի մահվան նախանշան և այլն:
Լուսնի վտանգավոր փուլերի հետ կապված պատկերացումներ (Օրինակ` Աճող Լուսնի ժամանակ նայում են դրամին, որ շատանա, բույսին, որ աճի և այլն),
Կիսալուսնի դիրքի և եղանակի միջև եղած կապը, երեխային լուսնին ցույց տալը,
Լուսնաձև զարդերը որպես նորալուսնից պաշտպանվելու եղանակ:
Աստղի և մարդու ճակատագրի միջև եղած կապը,
Գիսավոր աստղի և նշանավոր մարդու ծննդի կապը,
Աստղն ընկնելու և մարդու մահվան միջև եղած կապը,
Աստղն ընկնելիս նպատակ պետք է պահել, որ խնդրանքը կատարվի,
Հարդագողի ճանապարհը քավորից հարդ գողացող սանամոր կաթից է առաջացել:
Բուսական աշխարհն ամփոփում է ծառերի (անտառ, պուրակ), թփերի ու խոտաբույսերի հետ կապված հավատալիքային պատկերացումները:
Ծառեր.
Բռշնին որպես պահպանակ չար աչքի դեմ:
Ընկուզենու հետ կապված պատկերացումներ (ընկուզենու տակը քնելու արգելքը և այլն):
Սոսի ծառի կապը գուշակության հետ:
Ուռենին աղջիկ է եղել:
Կաղնու, ուռենու, փշատենու, չինարի, բարդի ծառերի մասին պատկերացումները:
Սուրբ ծառերը կտրելու արգելքը:
Ծառերի մեջ բնակվող ոգիների մասին պատկերացումներ:
Ավագ շաբաթվա չիք չորեքշաբթի օրը պտուղ չտվող ծառերին կացնով սպառնալը:
Ամլության դեպքում ծառերից ճոճ կապելը, ծառաբունը գրկելը, ծառահյութը, խեժը մարմնին քսելը:
Կայծակնահար ծառերից խուսափելը:
Թփեր.
Մասրենին, ալոճենին որպես ամոքիչ, ապաքինող, չարապահպան:
Փշոտ թփերից հագուստի պատառիկներ կապելու սովորույթը և ամոքում ստանալու մասին պատկերացումները:
Խոտաբույսեր.
Փշոտ բույսեր տանը պահելը որպես չար աչքից պաշտպանվելու միջոց:
Դալար բույսն այրելու արգելքը:
Խոտաբույսերի դերը բուժահմայության և ժողովրդական բժշկության մեջ (օր.` սիրո կամ բաժանման դեղ, երկունքը հեշտացնելու միջոց):
Բույսերի խոսելու ունակության մասին հավատալիքներ:
Վարդ-մանուշակը անհաշտ քույր ու եղբայր են եղել, մոր անեծքով ծաղիկներ են դարձել:
Կենցաղային են համարվում հավատալիքների մի խումբ, որոնք առավել առօրեական և այժմեական են:
Մարդ.
Մարդու մարմնի մասերի մասին եղած պատկերացումներ (օր.` չար աչք, ծանր (թեթև) ոտք ու ձեռք և այլն):
Սպասք.
Ամանեղենի վերաբերյալ հավատալիքային պատկերացումներ (աման կոտրելը որպես չարխափան միջոց, գերեզմանի վրա կոտրելը վախից պաշտպանվելու միջոց, դատարկ ամանեղենը թակելը` միջոց կարկտի դեմ և այլն):
Գդալ, դանակ ընկնելը՝ հյուր գալու նշան:
Դանակն ու մկրատը՝ պահպանակ չարի դեմ:
Կաթսայի տակը քերելը՝ հարսանիքին ձյուն գալու նշան:
Ափսեն սրբողի կինը (ամուսինը) գեղեցիկ կլինի:
Մանկության ժամանակ աղջկա հետ նույն ափսեից ուտողը գող կլինի:
Սննդամթերք.
Աղի հետ կապված պատկերացումներ (օր.` աղը թափվելը վեճի, անախորժության նշան, աղով երդվելը, աղի կիրառությունը նորածնի խնամքի մեջ):
Ձուն որպես պահպանակ չար աչքի դեմ:
Զատկի ձվի կճեպները որպես պայքարի ձև կարկուտի դեմ:
Հացի հետ կապված պատկերացումներ (թոնրից դուրս եկած առաջին հացը ուտողի ամուսինը կմահանա, հացը կտրելիս եթե մի կտոր թռչի մի կողմ, հաջորդ տարի սով կլինի, այրած հացն ուտողը գայլից չի վախենա, հացի մեջ բացված անցքից քառսունքակոխ երեխային անցկացնեն, կառողջանա և այլն):
Հացահատիկը արգասավորման և պտղավորման, նորապսակ զույգի պտղաբերումն ապահովող միջոց է:
Սոխի ու սխտորի հետ կապված պատկերացումներ (օր.` պահպանակ չար աչքից, հիվանդությունից, օձի խայթոցից և այլն):
Խաղողը Նոյ նահապետի մատուցած զոհի` գետնի մեջ թաղած ոսկորներից է առաջացել:
Նուռն ու խնձորը սիրո, ամուսնության, բեղմնավորման խորհրդանիշ են:
Հագուստ և ագանելիք․
Հագուստի հետ կապված պատկերացումներ (հագուստը թարս հագնելը որպես անհաջողության նշան, հագուստի փեշն այրելը հաջողության, առողջության, բեղմնավորության նշան և այլն):
Շապիկի հետ կապված պատկերացումներ (շապիկը փոխ տալ-առնելու արգելքը, յոթ տնից հավաքած կտորներով կարած շապիկը քառասունքի շրջանում հիվանդացած երեխայի ապաքինման միջոց, շապիկը պատռելով հանելը բուժման միջոց և այլն):
Գուլպայի հետ կապված պատկերացումներ (գուլպան ձախ ոտքին թարս հագնելը ապահովում է կնոջ դավաճանությունից, գուլպայի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է և այլն):
Գուլպայի հետ կապված պատկերացումներ (գուլպան ձախ ոտքին թարս հագնելը ապահովում է կնոջ դավաճանությունից, գուլպայի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է և այլն):
Կոշիկի հետ կապված պատկերացումներ (կոշիկները քթերով դեմ դիմաց դնելը վեճի, անախորժության նշան է, քթերով դեպի տուն ուղղելը ուևորվելու նշան է, կոշիկի մեկը կորցնելը զույգից մեկի անհաջողության, մահվան նշան է):
Հավատալիքներ՝ կապված տնտեսաձևերի հետ (երկրագործություն, անասնապահություն, մեղվապահություն, շերամապահություն, որսորդություն, ձկնորսություն):
Ճակատագիրը. հավատն է մարդու կյանքի, ընթացքի ու մահվան ժամանակի կանխորոշված լինելու մասին: Այն ի ծնե գրված է մարդու ճակատին և փոփոխության կամ ջնջման ենթակա չէ: Նախախնամությամբ սահմանված ճակատագիրը անխուսափելիորեն կատարվելու է:
Բախտը բխում է ճակատագրից, սակայն այն կարող է փոփոխվել կյանքի ընթացքում: Բախտը կապված է և պատահականության հետ: Կան հաջողակ (բախտավոր) և անհաջողակ (դժբախտ) մարդիկ: Հավատք կար այն մասին, որ գրբաց-կախարդները կարող են ազդեցություն ունենալ մարդու բախտի վրա:
Սրբերը սրբացված և պատմական առասպելական կերպարներ են, որոնց մի մասի պաշտամունքը արտացոլված է ավանդական տոնացույցում (տե՛ս Սրբոց տոներ): Կային հղի կնոջ հովանավորող սրբեր, որոնց համար կանայք պաս էին պահում (զերծ մնում նաև անկողնուց) չորեքմուտին, ուրբաթմուտին և կիրակնամուտին: Կային տան սրբեր` սուրբ գրքեր (Ավետարան, Նարեկ և այլն), որոնք հովանավոր բուժիչ էին համարվում:
Կենցաղային գուշակությունները, բացի երազի (օրինակ` նախագուշակ երազների տարածված մեկնաբանություններ) և ծեսի (օրինակ` սուրճի բաժակ նայել, տոնական գուշակություններ անել, ծեսով նախագուշակ երազ առաջացնել, ներառյալ ժամանակակից վիճակահանությունը) միջոցով արված գուշակություններից, ներառում են նաև ըստ նշանների արած գուշակություններ (օրինակ` ըստ առաջին հանդիպածի, մարդու մարմնի մասերի, կենդանիների պահվածքի, ծառերի շարժումներից արձակած ձայների, բնության երևույթների և այլն):
Ոգիները անտեսանելի երևակայական էակներ են: Լինում են բարի ու չար ոգիներ: Բարի է համարվում տան պահապան ոգին (տան դովլաթ): Այն իր տեղն ունի տանը՝ որևէ անկյունում, դռան աջ կողմում: Չար ոգիներն են ալքերը, քաջքերը, շվոտները, առայիմ-թառայիմները, կաշամարները և այլն, որոնք ունեն տարբեր գործառույթներ: Դրանք հիվանդություններին, մահվան, մարդկանց անհետանալու, սովի, երաշտի և այլ դժբախտությունների պատճառ են: Կան չար ոգիներին վանելու ծեսեր, որոնցից մի քանիսը ավանդական տոների արարողակարգի մաս են կազմում (տե՛ս Ամանոր, Մեծ պահք):
Քնարական բանահյուսությունը բաժանվում է հետևյալ տեսակների` ընտանեկան-կենցաղային, ընտանեկան-ծիսական, տոնական-օրացուցային և այլ խմբերի:Ընտանեկան-կենցաղային բանահյուսական ստեղծագործությունների մեջ գերակշռողը սիրերգերն են: Սիրո երգերում ժողովուրդն առավել ընդգծված և վառ է արտահայտել իր կենսասիրությունը: Դրանց մեջ առկա է կնոջ` գեղեցիկի պաշտամունքը, բնության և մարդկային ապրումների համադրումը: Սիրերգերը ստեղծվում և երգվում են կա՛մ երիտասարդ աղջիկների, կա՛մ տղաների կողմից, կա՛մ էլ` փոխնիփոխ` մերթ աղջիկները, մերթ տղաները` երկխոսությամբ, հաճախ հանպատրաստից խաղիկների կիրառությամբ: Սիրո մոտիվը առկա է նաև աշխատանքային, պանդխտության, օրորոցային և այլ երգերում: Համբարձման տոնին կատարվող ջանգյուլումները թե՛ ծիսական են, թե՛ սիրո:
Քնարական բանահյուսության հնագույն տեսակներից են հայ ժողովրդական աշխատանքային երգերը, որոնք հիմնականում աշխատանքի գործիքների գովքեր են: Իսկ այդ գործիքները լինում են առտնին` տնային-կենցաղային(խնոցի, սանդ, ճախարակ, իլիկ և այլն) և դաշտային (եզ, սայլ, չութ, կով, գոմեշ և այլն):
Առանձին խումբ են կազմում նաև արհեստագործական երգերը: Թե՛ տնային-կենցաղային, թե՛ երկրագործական և արհեստագործական երգերը ոչ միայն աշխատանքի գործիքների ու արհեստների գովքեր են, այլև դրանք ներկայացվում են որպես աշխատավորի ու նրա ընտանիքի միակ հույսն ու հենարանը, լուծը քաշողն ու նեղ օրերի ընկերը:
Հայ ժողովրդական կատակերգերում և ծաղրերգերում արտացոլվել է մեր ժողովրդի անսահման կենսասիրությունը, ծիծաղով ու ծաղրով դժվարությունները հաղթահարելու մղումը: Դրանց մեջ փոքր ու աննշան բաների (կոշիկ, հավ) կորուստը ներկայացվում է ուռճացված ու զավեշտալից պատկերներով: Տանը մնացած աղջկա երգերի մեջ անգամ (□Թա՜ք տանեին□, □Քառսուն տարիս լրացավ□) առկա է հումորով հագեցած կենսակերպի դրսևորումը:
Պարերգերը ևս հնագույն ժամանականերից են գալիս և սերտորեն կապված են ժողովրդական տարաբնույթ ծեսերի ու տոնախմբությունների հետ: Պարերգերը իրենց բնույթով լինում են աշխատանքային, ռազմական, սիրային, կենցաղային և այլն: Դրանք մեծ մասամբ կոլեկտիվ պարերգեր են` շուրջպարեր` խմբակային, երկխոսական, երբեմն էլ` մեներգային-մենապարային կատարումներով:
Հայ ժողովրդական բանահյուսությունը նրա ապրած կյանքի գեղարվեստական արտացոլանքն է: Իսկ մեր ժողովուրդը ճակատագրի բերումով ապրել է նաև ասպատակությունների, մասսայական գաղթերի ու տեղահանությունների ժամանակներ, և պանդխտության երգերը դարձել են նրա անբաժան ուղեկիցները: Դրանք կա՚մ ղարիբի ծանր վիճակի նկարագրություններ են, կա՛մ հրաժեշտի երգեր` օտարություն մեկնող զավակին ուղղված մոր բարեմաղթանքներով, կա՛մ էլ թռչուններին ու մեղմ զեփյուռին ուղղած` ընտանիքի անդամների ու հայրենի երկրի հանդեպ կարոտի և անսահման սիրո խոստովանությամբ:
Ընտանեկան-կենցաղային բանահյուսության մեջ առանձին խումբ են կազմում հայ ժողովրդական մանկական բանահյուսական ստեղծագործությունները: Ըստ կրողների` դրանք լինում են մանկան խնամքի հետ կապված երգեր (օրորոցայիններ, լոգանքի, քայլքի, մանկախաղաց և այլ երգեր), որոնք կենցաղավարում են մեծերի միջավայրում, և մանկական խաղերգեր (հաշվերգեր, ծաղրերգեր, բնությանը, կենդանական աշխարհին, երկնային լուսատուներին նվիրված երգեր, խաղավարտի, ճոճանակի, ձի հեծնելու և այլ տեսակի երգեր), որոնք կենցաղավարում են երեխաների միջավայրում: Մանկական բանահյուսական ստեղծագործությունների մի մասը կորցրել է իր բուն գործառույթը և մեծերից անցել երեխաներին: Դրանք բնությանը, երկնային լուսատուներին նվիրված երգերն են, ինչպես նաև որոշ ծիսական-քնարական դրսևրումներ`նվիրված երաշտին, Նոր տարվան, վիճակի երգերը` ջանգյուլումները և այլն:
Ընտանեկան-ծիսական բանահյուսության մեջ մտնում են հարսանիքի, ծնունդի, կնունքի և թաղման ծիսական արարողությունների ժամանակ կատարվող երգերը:
Հարսանիքին առնչվող յուրաքանչյուր պահի համար երգվում են բանահյուսական համապատասխան երգեր` նախահարսանեկան (աղջիկտեսի, հարսի ձեռքերին հինա դնելու երգեր), բուն հարսանեկան (հարսին հագցնելու, հարս ու փեսի գովք, հարսին տանելու երգեր) և ետհարսանեկան երգեր: Հարսանեկան երգերի գլխավոր դեմքերը փեսան ու հարսն են` թագավորն ու թագուհին` բոլորի ուրախության ու գովքի առարկաները: Սակայն հարսը կենտրոնական դեմքն է, ուստի և հիացմունքի ու գովասանքների առարկան, որը համեմատվում է բնության հրաշագործությունների` արևի, լուսնի, աստղի, ծիածանի, առավոտի ցողի ու գիշերվա խորհրդավորության հետ: Հարսանեկան երգերում հարսը մերթ ուրախ է. սրտի սիրածի հետ է ամուսնանում, մերթ տխուր ու թախծոտ. ամուսնությունը ծնողների պարտադրմամբ է կատարվում: Հարսանեկան գովքերի հիմքում տոհմածառը պահպանելու, նրա շարունակականությունը ապահովելու նպատակամղումն է:
Թաղման ծեսի ժամանակ կատարվող երգերը գալիս են վաղնջական ժամանակներից և կոչվում են լալիքի երգեր կամ սգերգեր: Դրանց մեջ գովերգվում են հանգուցյալի արժանիքները, ընտանեկան կյանքի քաղցր հուշերը, կատարած ու կիսատ թողած գործերը, անսպասելի մահը, արտահայտում բաժանման թախիծը, այն աշխարհում մեռած հարազատներին հանդիպելու հավատը և այլն:
Տոնական-օրացուցային քնարական բանահյուսության մեջ տեղ են գտել հայ ժողովրդական տոների` Նոր տարվա, Ծննդյան, Տերընդեզի, Բարեկենդանի, Ծաղկազարդի (Ծառզարդարի), Զատիկի, Վարդավառի և այլ տոների ժամանակ օգտագործվող երգերն ու պարերգերը: Ընդ որում, տոնախմբությունների ժամանակ ամեն մի տոնի ոգուն համապատասխան երգեր էին կատարվում. Նոր տարվա երգերում ընտանիքի ու նրա անդամների բարեմաղթանքներն են առկա, Տերընդեզի ու Բարեկենդանի երգերը սիրային, հմայական, չարը խափանող խոսքերով էին կատարվում, Զատկի տոնի երգերում դաշտերի ու մարագների բարեբերությունն էր շեշտվում, Համբարձման կամ վիճակի երգերը ուղեկցվում էին վիճակահանությամբ և երիտասարդ աղջիկների ապագայի գուշակությամբ, Վարդավառի երգերում գերակշռում էին կատակերգերը, սիրային սեթևեթանքների նկարագրությունները և այլն:
Ժողովրդական տոնակատարություններին, երգ ու պարին մասնակցում էին բոլորը` մեծից փոքր, այն իսկական համաժողովրդական տոնախմբության էր վերածվում` դառնալով մեր երգն ու պարը, ժողովրդական ծիսակարգը սերնդեսերունդ փոխանցելու, մատաղ սերնդին ազգային ավանդներով սնուցելու մի իսկական շքահանդես:
Այլ խմբերի քնարական երգերի մեջ առանձնանում են քաղաքային քնարական բանահյուսական ստեղծագործությունները, կալանավորի, զինվորի երգերը և արտածիսական սգերգերը:
Քաղաքային քնարական բանահյուսական ստեղծագործությունները, ի տարբերություն քնարական բանահյուսության այլ տեսակների, առավել ուշ ժամանակների արդյունք են: Դրանք միջին հայերենով կամ ժողովրդախոսակցական լեզվով ստեղծված երգեր են, որոնք կենցաղավարել են առավելապես քաղաքային շրջանակներում: Դրանց մեջ ինչ-որ չափով ակնառու է հեղինակայինի` անհատականի կնիքը: Քաղաքային քնարական բանահյուսական ստեղծագործություններից հայրենները և անտունիներն իրենց բովանդակությամբ միջնադարյան քաղաքային բանահյուսության դրսևորումներից են: Հայրենը զուտ հայկական տաղաչափական կառուցվածք ունեցող ժողովրդական բանաստեղծության տեսակ է` հիմնականում 15 վանկանի (7+8): Հայրեն են կոչվել հատուկ այդ չափով ստեղծված տաղերը: Մեր բանավոր ավանդույթում կենցաղավարող հայրենների տարբերակները կոչվել են անտունիներ` կազմված 4, 6 և ավելի տողերից բաղկացած տներով և հորինված մեծ մասամբ պանդխտության, նաև հարսանեկան սիրո, լալիքի թեմաներով: Դրանք սկզբնապես ստեղծվել են միջին հայերենով և տարածված են եղել Ակն գավառում: Հայրենի չափով են ստեղծագործել Նարեկացին, Շնորհալին, Ֆրիկը և միջնադարյան այլ տաղերգուներ:
□Ռաբիսային□ երգերը վերջին հարյուրամյակի արգասիք են: Անվանումը գալիս է ռուսերեն բանվորական արվեստ եզրից, ինչն ինքնին չի համապատասխանում տեսակի բուն էությանը: Չնայած □ռաբիսային□ երգերի մեջ կան նաև որոշ բարձրարժեք գործեր, այնուամենայնիվ այդ եզրը գործածելիս մեծ մասամբ շեշտվում է տվյալ տեսակի ցածրաճաշակ լինելը:
Քնարական բանահյուսության մեջ առանձին խումբ են կազմում նաև կալանավորի երգերը, որոնք հիմնականում վերջին հարյուրամյակի արգասիք են: Երկար ժամանակով ընտանիքից, հարազատներից բաժանումը և օտար վայրեր (հիմնականում` Սիբիր կամ Հեռավոր Արևելք` Մագադան) տարվելը նման երգերում տխուր ու թախծոտ տրամադրություններով է արտահայտված:
Թաղման սգերգերի հետ ներքին աղերսներ ունեն արտածիսական սգո երգերը, որոնք հյուսվել են որևէ ողբերգական դեպքի ազդեցությամբ: Դրանք մարդկանց, հայրենի բնաշխարհի կորուստը սգացող երգերն են, ինչպես նաև` ազգային-ազատագրական, հայդուկային պայքարի հերոսների մահը սգացող ու Հայրենական պատերազմի տարիների սգո և հիշատակի երգերը:
Հայ ժողովրդական ռազմի և զինվորի երգերը առավել ուշ շրջանի արդյունք են: Դրանց մեծ մասը ստեղծվել է 19-20-րդ դարերում, և նվիրված են պատմական այս կամ այն իրադարձությանը (ռուս-պարսկական, ռուս-թուրքական պատերազմներ, ազգային-ազատագրական պայքար) և դրանց մասնակից հերոսներին: Թե՛ վաղ շրջանի, թե՛ ուշ շրջանի ռազմի երգերը, չնայած նաև քնարականի տարրեր են պարունակում, որոշ բանագետներ դրանք վիպական պատմական երգերի շարքին են դասում: Եվ եթե ռազմի երգերում արտացոլվել են հիմնականում պատերազմական (ռուս-պարսկական, ռուս-թուրքական, I և II աշխարհամարտեր) ու ազգային-ազատագրական պայքարի դրվագներն ու դրանց ժամանակ հերոսացած անհատները, ապա զինվորի երգերում նկարագրվում են ցարական Ռուսաստանում զինվորագրությանն ու զինվորական ծառայությանն առնչվող տրամադրությունները, որոնք հիմնականում տխուր ու թախծոտ են:
Վիպական բանահյուսությունը կառուցվածքային երկու դրսևորմամբ է հանդես գալիս` սյուժետային` ծավալուն կառուցվածքով և անսյուժե` ասույթաբանական-բանաձևային կառուցվածքով:
Սյուժետային կառուցվածքով վիպական բանահյուսության մեջ մտնում են հետևյալ ժանրերը` առասպելը, վիպական զրույցը, ժողովրդական վեպը, վիպերգը, հեքիաթը, առակը, ավանդությունը, կենցաղային ու սնահավատական զրույցը, մասամբ նաև` երգիծական մանրապատումը և այլն:
Առասպելները աստվածներին նվիրված ժողովրդական պատումներ են կա՛մ առասպելաբանական երգի տեսքով (Վահագնի առասպելը), կա՛մ առասպելաբանական զրույցի տեսքով` նվիրված բնության առարկաներին ու երևույթներին (երկնային լուսատուներ, բույսեր, կենդանիներ և այլն):
Վիպական զրույցներում կա՛մ աստվածացած հերոսներն են` հնագույն աստվածներին նվիրված պատումներով (Արա Գեղեցիկ, Շամիրամ, Տորք Անգեղ), կա՛մ հայոց նախնիներն են` աստվածացված այդ նախնիներին` ցեղային աստվածներին նվիրված հորինվածքներով (Հայկ, Արամ):
Ժողովրդական վեպին բնորոշ հատկանիշներն են պատմականությունը, հերոսականությունը` հայրենիքի, հայրենի տան, բնօրրանի համար պայքարը օտար զավթիչների դեմ, պետության, պետականության պահպանման կամ կորցրած պետականությունը վերականգնելու ձգտումը:
□Վիպասանքը□ առասպելաբանական մեր առաջին վաղնջական վեպն է` իր Տիգրան Երվանդյան և Տիգրան Մեծ, Սանատրուկ, Երվանդ, Արտաշես, Արտավազդ, Աժդահակ, Արգավան` աստվածային հատկանիշներով օժտված պատմական հերոսներով: Վիպասանքի հիմքում ընկած են Երվանդյան և Արտաշեսյան հարստությունների օրոք տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները:
Հայոց հին ավանդական երկրորդ վեպի`«Պարսից պատերազմի□ հիմքում հայ ժողովրդի մղած երկարատև պատերազմն է Սասանյան Պարսկաստանի դեմ` Արշակունյաց Խոսրով, Տրդատ Մեծ, Խոսրով Կոտակ, Տիրան, Արշակ, Պապ, Վարազդատ թագավորներով և Մամիկոնյաց սպարապետներով` Վաչե, Վասակ, Մուշեղ, Մանվել:
Հայոց հին ավանդական երրորդ վեպի`«Տարոնի պատերազմի□ հիմքում 5-6-րդ դարերի Տարոն աշխարհի ազատության և անկախության համար պայքարն է Մամիկոնյաց իշխանների` Մուշեղի, Գայլ Վահանի, Սմբատի, Վահան Կամսարականի, Տիրանի գլխավորությամբ:
Մեր մյուս ժողովրդական վեպը` «Սասնա ծռեր» դյուցազներգությունը, օտար զավթիչների դեմ մղած դարավոր պայքարն արտացոլող հերոսական մի ասք է` բաղկացած չորս ճյուղերից`«Սանասար և Բաղդասար», «Մեծ Մհեր»,«Սասունցի Դավիթ», «Փոքր Մհեր»: Ի տարբերություն մեր նախորդ ժողովրդական վեպերի (դրանցից մեզ հասել են սոսկ պատառիկներ)` «Սասնա ծռերը» ամբողջական, կուռ կառուցվածքով, շուրջ 150 ասացողներից գրառած եզակի մի հուշարձան է` մեր հոգևոր մշակույթի դրոշակակիրը:
Վիպական երգը կամ վիպերգը ևս ժողովրդական վեպի տարրեր է պարունակում: Այստեղ ևս առկա է թե՛ պատմականը, թե՛ հերոսականը: Սակայն ի տարբերություն «Վիպասանքի», ավանդական մեր երկրորդ և երրորդ վեպերի ու «Սասնա ծռեր»` պատմավիպական երգերում այդ պատմականը և հերոսականը ներկայացվում են մեկ դրվագով: Մեզ հասած պատմական հանրահայտ վիպերգերից բացի («Նարեկացի», «Լևոնի երգը» ,«Մոկաց Միրզա»,«Կարոս խաչ» «Ասլան աղա»), ուշ ժամանակներում ևս ստեղծվել են պատմական այս կամ այն դեպքերին ու անձանց մասին երգեր, որոնք նվիրված են ինչպես ռուս-թուրքական և ռուս-պարսկական պատերազմների հերոսներին, այնպես էլ ազգային ազատագրական շարժման նվիրյալ ֆիդայիներին (Արաբո, Գևորգ Չաուշ, Աղբյուր Սերոբ, Անդրանիկ, Սևքարեցի Սաքո և այլք):
Հեքիաթը վիպական բանահյուսության հնագույն տեսակներից է: Այն նպատակադրված ֆանտաստիկ հնարանք է, ուր գեղարվեստորեն արտացոլվել են ժողովրդի պատկերացումները կյանքի, մարդկային հարաբերությունների, բնության և հասարակական կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ, և այդ ամենը` չարի ու բարու պայքարը մարմնավորող հերոսների միջոցով: Ի դեպ, այդ պայքարը միշտ էլ ավարտվում է բարու հաղթանակով, քանզի բարին մարմնավորող հերոսը ժողովրդի նվիրական երազների, նրա իդեալների կրողն է:
Հեքիաթները լինում են հրաշապատում, կենդանական և իրապատում:
Հրաշապատում հեքիաթը ստեղծվել է վաղնջական ժամանակներում, գործող անձինք և նրանց գործողությունները հրաշապատումային բնույթի են` թռչող գորգ, մութ ու լույս աշխարհ, յոթգլխանի դև, անմահական ջուր ու խնձոր և այլն:
Կենդանական հեքիաթները ևս հրաշապատումային բնույթի են: Դրանք մարդկության վաղ մանկության շրջանի արգասիք են, իսկ գործող անձինք գերազանցապես կենդանիներն են:
Իրապատում հեքիաթները առավել ուշ շրջանի արդյունք են, գործող անձինք մարդիկ են, իսկ նրանց արարքները` իրականին մոտ: Առակները բարոյախրատական, խոհափիլիսոփայական վիպական բանահյուսական ստեղծագործություններ են, որոնց մեջ կենդանիների, թռչունների, բույսերի և զանազան առարկաների հարաբերությունների միջոցով երգիծանքով և այլաբանորեն վեր են հանվում, ցուցադրվում մարդկային թերությունները: Առակը երկու մասից է բաղկացած` բովանդակությունից և ընդհանուր եզրակացությունից` բարոյախոսությունից:
Ըստ կերպարային արտահայտության` առակները բաժանվում են հետևյալ խմբերի. կենդանական, բուսական, մարդկային, այլ առարկաներ ներկայացնող կերպարներ:
Ավանդությունները վիպական բանահյուսության այնպիսի պատումներ են, որոնք նպատակ ունեն համապատասխան աշխարհագրական, պատմական, վարքաբանական, կենցաղային, կրոնական և այլ կարգի տեղեկություններ ու գիտելիքներ հաղորդել, և ի տարբերություն բանահյուսական այլ տեսակների` ստեղծվում ու ապրում են հիմնականում այն միջավայրում, որոնց առնչվում են դրանք:
Ավանդությունները բաժանվում են հետևյալ խմբերի.
Ստուգաբանական. սրանք ժողովրդական ստուգաբանություններ են տեղանունների, անձնանունների, առարկաների անունների վերաբերյալ(ինչու է լիճը կոչվում Փարվանա, սարը` Մասիս, գյուղը` Մալիշկա, քարը` աղջիկ-տղի, տոհմը` Մամիկոնյան և այլն):
Բացատրական. բացատրվում են երկրի, երկնքի և երկնային լուսատուների ծագումը, լեռների, ձորերի, լճերի, գետերի, աղբյուրների առաջացումը, բույսերի ու կենդանիների օգտակար և վնասակար հատկությունները, մարդու հետ ունեցած նրանց փոխհարաբերությունները:
Վարքաբանական. սրանք կենսագրական տեղեկություններ են տալիս պատմական անձնավորությունների (Մաշտոց, Նարեկացի, Թումանյան, Անդրանիկ, Մակեդոնացի, Լենկ Թեմուր և այլք) վերաբերյալ:
Ժողովրդական զրույցը վիպական բանահյուսության տարածված տեսակներից է: Զրույցները ոչ մեծ ծավալի պատումներ են, որտեղ ժողովրդական համով-հոտով պատմելաոճով ներկայացվում են կա՛մ ժողովրդի սնահավատական պատկերացումները, կա՛մ էլ պատմական ու կենցաղային անցուդարձերը:
Երգիծական մանրապատումները վիպական բանահյուսության մերօրյա ամենատարածված ու կենսունակ ժանրերից է` նորավեպային (նովելային) անսպասելի ավարտով: Երգիծական մանրապատումները մարդկային կյանքի բոլոր բնագավառներին արձագանքող ժողովրդական ստեղծագործություններից են, որոնք կառուցվածքային երկու դրսևորմամբ են հանդես գալիս`
ա) սյուժետային կառուցվածքով. դրանք անեկդոտ-զվարճապատումներն են, որոնց ծիծաղի մեխը պատումի անսպասելի վերջաբանն է` ինչ-որ տեղ նման նովելաշարերին:
բ) անսյուժե` 1-2 նախադասությամբ կառուցված. նմանատիպ կառույցները երկխոսական զվարճախոսություններն են և զվարճալի արտահայտությունները, որոնց մեջ հարցին հետևող անսպասելի պատասխանն է, երբեմն էլ` անսպասելի խոսքային կառուցվածքը` կա՛մ հարցուպատասխանի տեսքով (այս կառուցվածքը ինչ-որ տեղ հիշեցնում է հանրահայտ □Հայկական ռադիոյի□ անեկդոտաշարը), կա՛մ էլ սովորական արտահայտությամբ:
Ասույթաբանական-բանաձևային կառույցները վիպակամ բանահյուսության անսյուժե ստեղծագործություններից են, որոնք կա՛մ ժողովրդի բանավոր խոսքում կիրառվող ցանկության պատկերավոր խոսքեր են (փաղաքշանքի, սպառնալիքի, հայհոյանքի), երբեմն` հմայական բանաձևերով (անեծք, օրհնանք, մաղթանք, երդում, հմայական աղոթք), կա՛մ ժողովրդի դարավոր կենսափորձի խտացումներ` խոհախրատական ուղղվածությամբ (առած-ասացվածք), կա՛մ էլ մարդկանց ունակությունների բացահայտման, նրանց ժամանցի ու զվարճանքի ինքնատիպ բանաձևումներ (հանելուկ, շուտասելուկ, բառախաղ և այլն):
Ժողովրդական ասույթաբանության մեջ առանջին խումբ են կազմում հմայական բանաձևերը.
Անեծքները խոսքի հմայական զորությամբ մարդու և նրան շրջապատող առարկաների ու երևույթների վրա բացասաբար ներգործելու` վիպական բանահյուսության տեսակներից է: Դրանք ինչ-որ անձի, առարկայի, երևույթի ուղղված ցանկության արտահայտություններ են` խոսակցին վնասելու նպատակով(Լվացքիդ թոգին տղամարդու շալվար չտեսնես: Օղորմին գերեզմանաքարիդ դիպչի ու սոթ տա:):
Օրհնանք-բարեմաղթանքները ևս ցանկության բանաձևային կառույցներից են, որոնք խոսակցի վրա ոչ թե բացասաբար, այլ դրականորեն ներգործելու միջոցներ են: Օրհնող-մաղթողը ցանկանում է հարստացած, զորացած, առողջ, շնորհքներով օժտված տեսնել խոսակցին (Ծլես, ծաղկես, զորանաս: Ոտըդ փուշ չմտնի: Մուրազիդ հասնես: Մի բարձի ծերանաք):
Երդումը վիպական բանահյուսության ասույթաբանական դրսևորումներից է, երբ երդվողը կա՛մ սովորական ձևով է երդվում (Ջանիս արևը գիդենա, Հորըս արևը), կա՛մ էլ փորձում է իր անմեղսունակությունը ապացուցել` անեծքը իր վրա վերցնելով (Գեդինը մտնեմ, թե սուտ եմ ասըմ): Սրանք նույնպես ցանկության խոսքեր են` հմայական բանաձևային կառույցներ:
Ժողովրդական աղոթքները խոսքի զորությամբ մարդու և նրան շրջապատող աշխարհի վրա ներգործելու միջոցներից` ցանկության հմայական բանաձևումներից են` ուղղված հմայվող անձի, առարկայի կամ երևույթի վիճակի փոփոխման նպատակին: Դրանք ուղեկցվում են որոշակի արարողություններով և կոչված են մարդուն պաշտպանել նրա գործողությունները կաշկանդող չար ուժերից` չար ոգիներից:
Անեծքներում, օրհնանք-բարեմաղթանքներում, երդումներում և հմայական աղոթքներում, ի տարբերություն հայհոյանքների, փաղաքշական և սպառնալիքի խոսքերի, առկա է հմայական ներգործությունը:
Հիշոց-հայհոյանքը ժողովրդական ասույթաբանության այնպիսի կառույցներից է, որը խոսքի զորությամբ ներգործում է մարդու և շրջապատի վրա` անեծքների նման դառնալով ժողովրդական ինքնատիպ □պատժամիջոցներից□ մեկը (Ես քու պաբու մեր…, Ես քու լավի ջիգյարը…):
Սպառնալիքի խոսքերը նպատակ ունեն փոխել սպառնալիքի ենթակա անձի կամ առարկայի տվյալ վիճակը վատթարագույնով: Սպառնալիքի խոսքերը կարող են երկյուղ ներշնչել դիմացինին: Այդ երկյուղը գերբնականի հետ կապ չունի և կապված է սպառնացողի բնավորությունից ու հոգեբանությունից (Կգամ կաշիդ կքերթեմ: Աչքերդ կհանեմ):
Փաղաքշանքի խոսքերը, ի տարբերություն հայհոյանքի, խոսողի անձնազոհությամբ խոսակցի վիճակի դրականորեն փոփոխության ցանկությունն է արտահայտում (Ոտիդ տակին մեռնեմ: Քու ցավը տանեմ):
Առած-ասացվածքները վիպական բանահյուսության այնպիսի ստեղծագործություններ են, որոնք մեկ-երկու նախադասությամբ, հաճախ նաև մի քանի բառով արտացոլում են կյանքի զանազան կողմերի ու երևույթների վերաբերյալ մարդկային պատկերացումները և անմիջական պատասխան են տալիս ժողովրդին հուզող ամենատարբեր հարցերին: Դրանք ժողովրդական խոսքի բանաձևային կառույցներ են` ժողովրդի դարավոր կենսափորձից ծնված, ընդհանրացնող ուժ ձեռք բերած խտացված, պատկերավոր փիլիսոփայական արտահայտություններ, որոնք ուղենիշ են եղել կյանքում, դաստիարակել նրան, օգնել էլ ավելի լիարժեք ճանաչելու մարդուն և նրան շրջապատող աշխարհը: Առածներն ու ասացվածքները, իրենց կառուցվածքով և նպատակամղվածությամբ լինելով նույն բնույթի, այնուամենայնիվ տարբերվում են իրարից: Առածը այլաբանական ստեղծագործություն է և ասելիքը վերարտադրում է այլաբանորեն (Խոզի գլուխը խալիչի վրա չի մնա:), իսկ ասացվածքը` ուղղակի (Աղջկա գեշը չտեսանք, հարսի` լավը:):
Հանելուկը վիպական բանահյուսության հնագույն տեսակներից է, որտեղ առաջադրվող հարց-խնդրից բխող հանելուկի առարկան շղարշված է հանելուկային բանաձև-պատկերով (Էն ի՞նչն ա, ինչը, մորթվող ոչխարը լաց չի ըլըմ, մորթող ղասաբն ա լաց ըլըմ /Սոխը/:)` հենված երկու առարկաների կամ երևույթների հատկանիշների նմանության վրա:
Շուտասելուկները հանելուկների նման ուսուցողական արժեք ներկայացնող ժողովրդական ժամանցի միջոցներից են, որոնց գլխավոր հատկանիշը արագախոսությունն է` առաջադրված համապատասխան տեքստի, բառերի հերթականությամբ և հստակ վերարտադրությամբ: Նման պայմաններում կատարող անձը, եթե ի վիճակի չէ հստակ արտաբերել առաջադրանքը, ակամայից ընկնում է նախապես պատրաստված ծուղակը (Ձուկը ուտեմ, մուկը գցեմ, մուկը գցեմ, ձուկը ուտեմ):
Բառախաղերը մանուկների միջավայրում կենցաղավարող վիպական բանահյուսության նմուշներ են` ժամանցի ու զվարճանքի միջոցներ: Առաջադրված բառին (դրանք կարող են լինել կա՛մ թվականներ, կա՛մ հատուկ և հասարակ գոյականններ) հետևում է անսպասելի ծիծաղ առաջացնող պատասխանը: