Հոդվածի ֆոտո

Այնթապի ասեղնագործություն

Հոդվածներ
Հոդվածի ֆոտո

Այնթապում հայերը զբաղվում էին արհեստագործությամբ, առևտրով, մետաղամշակությամբ, ոսկերչությամբ, քարգործությամբ: Հին ու տարածված արհեստ էր ոստայնանկությունը՝ հյուսվածքեղեն պատրաստելը: Այնթապը հայնտնի էր բրդյա գործվածքներով, գոտեգործությամբ: Կարպետագործությունը հասել էր արվեստի բարձրության: Այն առանձնապես աչքի էր ընկնում ասեղնագործությամբ, որը կրում էր քաղաքի անունը: Այնթապում ասեղնագործում եին սեղանի ծաղկազարդ սփռոցներ, ծածկոցներ, բարձի երեսներ, թաշկինակներ, կարովի ժանյակներ, որոնցով զարդարում էին գլխաշորերը, հագուստը:

Լուսանկարում՝ Տուտուն դուստրերի հետ ասեղնագործելիս, 1940-ականներ, Հալեպ (աջից’ Լուսին Ադամեան, Տուտու, Պիաթրիս Ադամեան): Լուսանկարը’ Պիաթրիս Ադամեանի սեփականություն, Հալեպ։

Arar

«Արար. ազգային մշակույթի պահպանումը, տարածումը, զարգացումն ու հանրահռչակումը Հայաստանի Հանրապետության մարզերում» ծրագիր

Հոդվածներ
Arar

«Արար» հայ ազգային արվեստի պահպանման կենտրոն ՀԿ-ի կողմից իրականացվող «Արար. ազգային մշակույթի պահպանումը, տարածումը, զարգացումն ու հանրահռչակումը Հայաստանի Հանրապետության մարզերում» ծրագիրը մասնավոր սեփականություն-պետություն համագործակցության լավագույն օրինակններից է:
Ծրագիրը ստեղծվել և գործում է ՀՀ վաստակավոր արտիստ Արսեն Գրիգորյանի մտահաղացմամբ և նախաձեռնությամբ՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության ֆինանսական աջակցությամբ, Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանի հետ համագործակցությամբ: Այն մեկնարկել է 2017 թվականից: Հիմնական գործառույթը ժողովրդական ստեղծագործության կենսունակության ապահովումն է՝ երիտասարդներին փոխանցելու միջոցով:
Մենք ունենք հարուստ ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն և այդ ժառանգության կրողներ` անհատներ ու խմբեր, որոնց միջոցով հնարավոր է պահպանել այն, նպաստել դրանց արդիական միջավայրում օգտագործմանը, տարածմանը, հանրահռչակմանն ու փոխանցմանը, ներմուծելով այն երեխաների, պատանիների և երիտասարդների առօրյա: Ծրագրի արդյունավետ իրականացման համար, մինչ մեկնարկը ՀՀ մարզերի տարբեր քաղաքներում, գյուղերում, բնակավայրերում կատարվել են դիտանցումներ. արձանագրվել, որ թեև համայնքներում ապրում են ժողովրդական ստեղծագործության կրողներ, այդուամենայնիվ այդ համայնքներում բացակայում է մշակութային առօրյան, դրանց մասին իրազեկումն ու ապագա սերունդներին փոխանցումը: Ահա այս արձանագրության արդյունքում առանձնացված տվյալների հենքով էլ տարբեր համայնքներում հիմնվել են «Արար» կենտրոնները: Ծրագրի գաղափարախոսությունն է ստեղծել հավասար պայմաններ և ազգային մշակութային կրթությունը հասանելի դարձնել սոցիալապես տարբեր շերտերի շահառուների համար: Այստեղ դասընթացներն անվճար են, ինչպես նաև անհրաժեշտ պարագաները և նյութերը:
Այժմ «Արար» կենտրոններ են գործում 8 մարզի 40 համայնքում: Ժողովրդական ստեղծագործության տեղաբնակ 18 մասնագետ դասավանդում են ավանդական երգ ու պար, գորգագործություն, կարպետագործություն, ժանեկագործություն, ասեղնագործություն, խեցեգործություն, քարի և փայտի գեղարվեստական մշակում, խաչքարագործություն, մանրանկարչություն։ Դասընթացներում ներգրավված են շուրջ 900 երեխա և պատանի:
Դաընթացները համայնքներում ձևավորվում են ազգային մշակույթի ոչ նյութական ձևերի հանդեպ հարգանքի մթնոլորտ, խթանում նրանց օրինաչափ զարգացմանն ու ընդհանուր մշակութային հարթակի ստեղծմանը: Համայնքաբնակ ժողարվրդական ստեղծագործության կրողներն այսօր արդեն քաջ գիտակցում են, որ իրենց է վստահվում պետության կողմից պաշտպանվող ու պահպանվող ազգային անձեռնմխելի հարստություն հանդիսացող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության փոխանցման կարևոր գործընթացը:
ժողովրդական արհեստների և արվեստի հմտություններին տիրապետելով ծրագրի սաների ձեռքով պատրաստված փայտե նախշազարդ շերեփների, գդալների, գաթանախշիչների, զարդատուփերի, ասեղնագործ սփռոցների, ծածկոցների, բարձերի, գորգերի, կարպետների, գոտիների, պայուսակների, զարդերի կիրառումը վերադառնում է առօրյա: Նրանց կերտած խաչքարերը տեղադրվում են համայնքների եկեղեցիների բակում և այլ հուշարձանային տարածքներում: «Արար» կենտրոնների բացօդյա վարպետության դասերը համայնքներում ձևավորվում են մշակութային դիմագիծ, խթանում գյուղական զբոսաշրջության զարգացումը:
Ոչ նյութական մշակութային արժեքների պահպանությունը և նորովի վերարտադրման գործընթացում հասարակության մասնակցությունը այսօր նկատելի և առարկայական են այն համայնքներում, որտեղ գործում են «Արար» կենտրոններ: Ծրագրի ազդեցությունը արտացոլվում է նաև գյուղական համայնքների միջև մրցակցության առկայությամբ, թե որ համայնքն է առավել հարուստ ժողովրդական ավանդույթներով և վերջիններիս կիրառման ակտիվությամբ: Սա էլ իր հերթին հանդիսանում է ոչ նյութական մշակույթի համընդհանուր ուսուցման միջոց, ապահովում իմացողից չիմացողին, ավագից կրտսերին տրվող գիտելիքների փոխանցումը և պահպանությունը:
«Արար»-ի շնորհիվ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ներդրման, պահպանության և օգտագործման ապահովումը նկատելի է տարբեր ցուցահանդեսների, մշակութային միջոցառումների, ինչպես նաև համահայկական և միջազգային մրցույթ-փառատոներում շահառուների ցուցաբերած արդյունքների շնորհիվ:
Ծրագրի սաները Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս բազմիցս մասնակցում են տարբեր միջոցառումների և փառատոների, արժանանալով բարձր գնահատանքի և մրցանակների:
Անչափ կարևոր փաստ է նաև «Արար»-ի կատարած աշխատանքի նկատմամբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ուշադրությունը:
Ծրագրի իրականացման ընթացքում «Արար»-ի սաների կատարած աշխատանքների մասին ծավալուն կերպով ներկայացվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Կենսունակ ժառանգություն» ամսագրի հերթական՝ 2021 թվականի թողարկված համարում, որում անդրադարձ է կատարվել հայկական ոչ նյութական մշակութային ժառանգությանը:
«Արար» ծրագրի փայտի գեղարվեստականմշակման դասընթացների մասինմանրամասն ներկայացվում է նաևՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի տարածաշրջանային Սոֆիայիկենտրոնում ներկայացված «Ոչ նյութականմշակութային ժառանգության օրեր» նախագծի «Հայաստանի օրեր» միջոցառմանշրջանակում:
Ծրագրի մասին պատմող տեսաֆիլմերից 3-ը ներկայացվել էին Բելառուսի «Սոցիալական կինոյի և սոցիալական գովազդի միջազգային երիտասարդական մրցույթ»-ում` «Ժառանգություն» անվանակարգում և արժանացել երկու առաջին և մեկ երկրորդ կարգի մրցանակների:
Ծրագրի ընթացքում ապահովվում է նաև ոլորտի լավագուն մասնագետների փորձի փոխանակումը գյուղաբնակ երիտասարդ և սկսնակ մասնագետների հետ: 18 տարին լրացած սաները անցնում են նաև դասավանդման փորձառություն՝ կրտսերների խմբում, որպես վարպետի օգնականներ: Լավագույնների համար իրենց համայնքում ևս ստեղծվում են «Արար» կենտրոններ: Ծրագիրը շահառուների համար հնարավորություն է ստեղծում նաև դասընթացի ավարտից հետո հիմնել իրենց փոքր բիզնեսը՝ ձեռարվեստի ոլորտում:
Մշակույթի համաշխարհայնացման մարտահրավերներին դիմակայելու լավագույն միջոցը կայուն մոդելի ստեղծումն է՝ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության կենսունակության ապահովումը՝ ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթության միջոցով տեղական միջավայրում:
Այսպիսով, կարող ենք եզրակացնել, որ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանումը, տարածումն ու զարգացումը համայնքներում անհրաժեշտ է իրականացնել լայնամաշտաբ և երկարաժամկետ ծրագրեր իրականացնելով: Այս գործում անհրաժեշտ է կարևորել հատկապես տեղաբնակ կրողների ներգրավումը, որը զգալիորեն հեշտացնում է տվյալ համայնքի ակտիվ մասնակցությունը և ապահովում ծրագրի երկարատևությունը:
Հոդվածում ներկայացված փորձառությամբ հաջողվում է համայնքներում ձևավորել մշակութային ընդհանուր դաշտ՝ նպաստավոր պայմաններ ստեղծվում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ճանաչելիության, համայնքների կյանքում դրա տեղի ու դերի կարևորման համար, և յուրաքանչյուրը գիտակցում է, որ ինքն է սեփական մշակույթի ժառանգորդը, պահապանն ու զարգացնողը:
Նմանատիպ դասընթացների արդյունքում ձեռք բերած հմտությունների և կարողությունների խելամիտ օգտագործումը համայնքաբնակների համար հնարավորություն է ստեղծում բրենդավորել իրենց բնակավայրը, հասնել կայուն զարգացման և կյանքի որակի բարելավման։

Ներբեռնել ցանկը

հոդվածի ֆոտո (2)

Լարախաղացություն

Հոդվածներ
հոդվածի ֆոտո (2)

Լարախաղացությունը հայ ժողովրդի թատերական-պարային ներկայացումներում զբաղեցնում է կարեւորագույն տեղերից մեկը, որի արմատները գնում են դեպի հեթանոսական պաշտամունքային թատրոն։ Լարախաղացը (փահլեւան, պարանագնաց, պարանախաղաց, ճամբազ, քանդրբազ, ձողագնաց) Սուրբ Կարապետի ուխտավորն է։ Ըստ ավանդության` Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի ուխտավորներ են եղել միջնադարյան Հայաստանի երգիչները, գուսաններն ու լարախաղացները։ Ըստ էության, հեթանոսական ժամանակաշրջանի այս պաշտամունքային ավանդությունը քրիստոնեացվել է, եւ ավելին` նրան տրվել է քրիստոնեական սրբի հովանավորություն։ Լարախաղացը հայտնվում է կարմիր կամ ծիրանագույն ատլասե արխալուղով, որը կոճկված է, իսկ պարանոցի մոտ` բաց, առանց կոճակների։ Պարանոցը զարդարում էին մետաքսե, ճերմակաթույր, ժանեկազարդ կրծկալ-օձիքը եւ հուռութների ժապավենները, որոնք գունավոր  եռանկյունիների ձեւ ունեին ու նման էին ծաղիկների։ Դրանցում Նարեկացուց կամ «Ժամագրքից» գրված աղոթքներով թղթեր կային։ Ներկայացումը սկսվում է զուռնա-դհոլի նվագածությամբ։ Լարախաղացը վերցնում է հավասարակշռության ձողը եւ դանդաղ ու հանդիսավոր բարձրանում թեք լարի վրայով։ Ձողափայտը եւ նրա ուղիղ մարմինը խաչի են նմանվում։ Լարախաղացը, վեր բարձրանալով, սրբազան արարողություն է կատարում, քանի որ իր գործը նա համարում է սրբին ծառայելու տեսակ։ Հասնելով կայմի ծայրին` լարախաղացը կանգ է առնում, ձողափայտը մոտեցնում է շուրթերին, ինչպես խաչն են համբուրում եւ, հայացքը բարձրացնելով դեպի երկինք, արտասանում է. «Մշու սուլթան Սուրբ Կարապետ, մեռնեմ քո զորութենին. ես վերու էս թարազու քու զորութենով ուժովցած. ընձի ամոթով չանես»։ Այս աղոթքով լարախաղացն օգնություն է աղերսում հովանավոր սրբից, որից հետո աջ ոտքը սեղմում է լարին, դանդաղ սահեցնելով առաջ հրում, ապա հենման կետից պոկում ձախ ոտքը եւ թռիչքաձեւ վազքով անցնում լարի մյուս ծայրն ու պարելով հետ գալիս։ Մինչ լարախաղացը լարի վրա է` ներքեւում հայտնվում է ծաղրածուն` կարճ ճիպոտը ձեռքին։ Լարախաղացն ու ծաղրածուն հակոտնյա կերպարներ են` լարախաղացը՝ իմաստուն, ամենակարող ու անձնուրաց, իսկ ծաղրածուն` վախկոտ ու անհեթեթ։ Ներկայացման ընթացքում ծաղրածուի դերը գնալով փոքրանում է, լարախաղացինը` մեծանում։ Լարախաղացությունը, որպես միջնադարյան ծիսական խաղ, չունի դրությունների պատճառահետեւանքային ընթացք։ Դա անկախ դրվագների շղթա է, որի սկիզբն ու ավարտը տեսնում ենք հնարների աստիճանական բարդացման մեջ, ինչը նշանակում է հերոսականի վեհացում, աստվածայինի ու հրաշալիի հաստատում, եւ ծաղրածուի դերի նսեմացման մեջ արտահայտվում է առօրեականի պարտությունը։ Լարախաղացները ելույթ են ունենում հիմնականում կրոնական տոներին` վանքերի ու եկեղեցիների մոտ։ Այսօր լարախաղացների կարելի է հանդիպել քաղաքային հրապարակներում, մարդաշատ ճանապարհների եզրերին, գյուղամեջերում:
Հեթանոսական ժամանակաշրջանի ժողովրդական ներկայացումների տվյալ բնագավառը սերտորեն առնչվում է Առաջավոր եւ Փոքր Ասիայի ժողովուրդների պաշտամունքային ավանդույթներին։ Այն մասին, որ լարախաղաց-ակրոբատների արվեստը հայտնի էր դեռեւս հեթանոսական ժամանակներից, վկայված է հռոմեացի կատակերգու Պուբլիոս Տերենտիոսի (Ք. ա. 194-159 թթ.) «Սկեսուրը» ստեղծագործության մեջ։ Հայ մատենագիտության մեջ սրա մասին առաջին վկայությունը տալիս է Դավիթ Անհաղթի «Սահմանքը»։ Այն, իրավամբ, համարվում է թատրոնի եւ կրկեսի նախատիպ։ Քրիստոնեության ընդունումից հետո եկեղեցին ոչ միայն հանդուրժեց այս արվեստը, այլեւ ժամանակի ընթացքում սկսեց հովանավորել այն։ Դարեր շարունակ լարախաղացությունը հայ ժողովրդի կյանքում առավել ակտիվ կենսավարում ունեցող արժեքներից է եղել եւ կազմել է տոնախմբությունների անքակտելի մասը։ Այն որոշակի վերելք ապրեց նաեւ խորհրդային ժամանակաշրջանում։ Անկախության առաջին տարիներին ստեղծված սոցիալ-տնտեսական եւ մշակութային իրավիճակի պատճառով լարախաղացությունը կորցրեց իր երբեմնի նշանակությունը եւ հայտնվեց մոռացության եզրին:
Հաշվի առնելով, որ լարախաղացությունը սերտորեն առնչվում էր Մշո Սուրբ Կարապետի պաշտամունքին, այն հիմնականում տարածված էր Տարոն աշխարհում, մասնավորապես, մշեցիների շրջանում։ Հետագայում այն մեծ տարածում գտավ բոլոր ազգագրական շրջաններում։ Այսօր լարախաղացների կարելի է հանդիպել ՀՀ Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Արագածոտնի մարզերում, Երեւանի մի շարք հին թաղամասերում։
Լարախաղացությունը երկարատեւ, բարդ ուսուցման գործընթաց է, պահանջում է մարմնամարզական լավ պատրաստվածություն։ Մյուս կողմից էլ` հասարակության մեջ առկա է այս արվեստի վերաբերյալ տեղեկույթի պակաս, ինչն էլ պատճառ է դառնում լարախաղացների նկատմամբ հետաքրքրության նվազման։ Երիտասարդները վստահ չեն, որ, լարախաղաց դառնալով, կարող են հոգալ իրենց կեցությունը, հետեւաբար, խուսափում են այս արվեստում մասնագիտացման ուղին ընտրելուց։ Լարախաղացությունը հայ ժողովրդի ազգային ինքնության գեղեցիկ արտահայտչամիջոցներից մեկն է։ Դրա պահպանությունը եւ կենսունակության խթանմանը նպաստող միջոցառումների կազմակերպումը հնարավորություն կտան սերունդների միջեւ ստեղծելու առավել ամուր կապ, ինչպես նաեւ կապահովեն լարախաղացության միջոցով միջազգային հանրության հաղորդակցությունը հայ ժողովրդի գեղարվեստական ու հավատալիքային պատկերացումներին, խորհրդանշանային  համակարգին։

Վարդավառը «Բարձունք»-ի հետ

Վարդավառ

Հոդվածներ
Վարդավառը «Բարձունք»-ի հետ

Հայոց մեջ Վարդավառը հնագույն արմատներ ունեցող տոներից է: Նրա մեջ հասցրել են արտացոլվել հայոց պատմության և ամառային տոնակատարությունների բոլոր դրվագներից՝ Նոյի պատմությունը, Հայկ ու Բելի ավանդազրույցը, Անահիտ-Աստղիկ դիցուհիների կերպարները, հնագույն նավասարդյան տոնակատարությունները, քրիստոնեական մեկնաբանությունները, բուն ժողովրդական պատկերացումները: Ավանդազրույցը պատմում է, թե երբ Նոյը ջրհեղեղից փրկվելով հասնում է Մասիսի գագաթը և այնտեղից իջնում Նախիջևան՝ այդ օրվանից սկսվում է հայոց Նավասարդ կոչվող ամիսը: Եվ որպեսզի ջրհեղեղի հիշատակն անմոռաց մնա մարդկանց մեջ, Նոյը պատվիրում է իր որդիներին իրար վրա ջուր լցնել:
Վարդավառը համընկնում էր դաշտերում հասունացած հացահատիկի հավաքի հետ: Տոնի օրը գրեթե ամենուր հասկեր էին տանում եկեղեցի՝ խնդրելով, որ դաշտերը կարկուտից ու մորեխից անվնաս մնան:
Տավուշում տոնի նախորդ օրն աղջիկներն ամբողջ ցերեկը շրջում էին դաշտերում, բազմագույն և հատկապես «վրթիվերի» կոչվող դեղնագույն ծաղիկը հավաքում, խաչաձև փնջեր անում և գիշերը գաղտնի նետում իրենց հարազատների բակը:
Իսկ «խաչբուռերը» ցորենի հասկից հատուկ վարպետությամբ հյուսված փնջեր էին, որոնք, ընդհանուր առմամբ, հիշեցնում էին կնոջ արտաքինը: Այդ խաչբուռերը սովորաբար պատրաստում էին հնձվորները՝ արտերում հունձը սկսելուց առաջ կամ վերջացնելուց հետո, նվիրում էին արտատիրոջը: Որոշ հետազոտողներ խաչբուռի մեջ տեսնում են բերքի հովանավոր Անահիտ աստվածության ծպտված կերպարի և նրա պաշտամունքի թաքնված պահպանվածությունը հայերի կենցաղում: Գյուղերում լավ խաչբուռ գործող մարդկանց անունները բոլորը գիտեին:
Մինչև Վարդավառ խնձոր չուտելու սովորույթ կար, այսպես կոչված «խնձորի պաս» էր․ տարվա առաջին խնձորն ուտում էին Վարդավառին, ինչպես առաջին խաղողը՝ Խաղողօրհնեքի տոնին: Սարերում Վարդավառի ուրախ հանդեսներին հավաքվում էին լարախաղացներ, կազմակերպվում էին տոնավաճառներ և զբոսախնջույքներ:
Բացօթյա զվարճավայրերը միաժամանակ վերածվում էին «աղջիկտեսի»:
Վարդավառի հատկանշական ծեսերից էր աղավնի թռցնելը։
Ագուլիսում մինչև Վարդավառ նշանված աղջիկներն ամանի մեջ ցորեն կամ գարի էին կանաչեցնում: Տոնի օրը 1 մետրանոց խաչաձև փայտ էին տնկում այդ կանաչի մեջ ու զարդարում մանր վարունգներով, խնձորներով ու վարդերով: Զարդարված խաչաձև փայտը կանաչի հետ միասին «խնդում» էր կոչվում, իսկ ողջ ծեսը՝ «խնդում տօք» (ժողովրդական ստուգաբանությամբ՝ «ուրախություն տալ»):

Աղբյուրը՝ Հ․ Խառատյան, «Հայ ժողովրդական տոները»

ՀՈԴՎԱԾԻ ՖՈՏՈ (1)

Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը

Հոդվածներ

2020թ. «Սուրբ Թադեոս առաքյալի վանքի ուխտագնացությունը» ներառվել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ներկայացուցչական ցանկում։

Կրողները Հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդների համայնքն է, Հայաստանում եւ այլերկրներում իրանահայ համայնքը, Իրանի Իսլամական Հանրապետության հայ բնակչությունը։ 

Սուրբ Թադեոսի (Թադեի) վանքը համարվում է քրիստոնեության հաստատման առաջին վկայություններից պատմական Հայաստանում: Այն գտնվում է պատմական Արտազ գավառում, ժամանակակից Իրանի Մակուի շրջանում: Կառուցվել է Հայ առաքելական եկեղեցու հիմնադիր համարվող առաքյալներից Թադեոսի հիշատակին, որն ըստ ավանդության, քրիստոնեություն տարածելու համար հալածվեց եւ սպանվեց 44 թ.: Թադեոսի վանքը հիմնադրումից ի վեր (4-7-րդ դդ.) իր շուրջն ունեցել է կենսունակ համայնք, դարեր շարունակ եղել է Հայ առաքելական եկեղեցու Ատրպատականի թեմի կենտրոնը, քանի որ տարածքն ուներ խիտ հայ բնակչություն եւ եկեղեցիներ ու վանքեր (թվով 180-223, որոնցից այսօր կանգուն են 42-ը): Որպես համաքրիստոնեական կանգուն հնագույն սրբատեղի եւ իբրեւ համամարդկային մշակութային արժեք՝ 1955 թվականից վանքը ներառված է Իրանի պատմական հուշարձանների ցանկում, իսկ 2008 թ. ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում: Վանքը մշտապես հայկական ինքնության կղզյակ է հանդիսացել տարածքի հոծ հայ բնակչության համար։ 

Ըստ ավանդության՝ վանքում ամփոփված է Թադեոս առաքյալի մարմինը, ինչը համաշխարհային քրիստոնեական դավանանքի տեսանկյունից եւ հայերի համար վանքը դարձնում է առանձնահատուկ կետ կրոնական եւ ճանաչողական այցելությունների համար: 1954 թ. հուլիսի 30-ին առաջին անգամ երկարատեւ ընդմիջումից հետո կազմակերպվում է ուխտագնացություն մի խումբ հավատացյալների կողմից, դժվարամատչելի ճանապարհներով: Նպատակն էր՝ Ս. Թադեոսի վանքի մասին գիտելիքի շրջանառությունն ուշադրության կենտրոնում պահելը, տարածքի հայաթափման արդյունքում վանքի երբեմնի փառքը վերականգնելը, քանի որ հատկապես իրանահայ համայնքը առանձնակի ակնածանքով ու ջերմեռանդությամբ էր կապված վանքի հետ: Իրանի Իսլամական Հանրապետության աջակցությամբ բարեկարգվում է ճանապարհը, որի արդյունքում էլ 1968 թ. ուխտագնացների թիվը կազմում էր 12.000: Միջոցառումը դարձավ տարեկան, երբ ամեն տարի 5-6 հազար հայեր սկսեցին մասնակցել Ս. Թադեոսի վանքի ուխտագնացությանը, որը տեւում է 3-4 օր: Ուխտավորները հանգրվանում են վանքի շուրջ կազմակերպված «վրանաքաղաքում»՝ շարունակելով ավանդական ժողովրդական ուխտագնացությունների ավանդույթները: Ընտանիքներով, ազգականների խմբերով, ընկերներով սրբավայր այցելությամբ, ժողովրդական երաժշտությամբ, թմբուկների զարկերով, պարերով, խնջույքով, մատաղի արարողություններով, մկրտություններով վերահաստատվում են համայնքային եւ ընտանեկան կապերը, տեղի է ունենում պատմական հիշողության վերաթարմացում, ճանաչում, փոխանցում եւ մշակութային երկխոսություն: Ժամերգությունից հետո կատարվող Ջրօրհնեքի ավարտին մյուռոնով օրհնված ջուրն ուխտավոր այցելուներին բաժանվելով՝ փոխանցվում է տոնի խորհուրդը: Հայաստանի անկախությունից հետո թեպետ փոքր խմբերով, վերսկսվում է Հայաստանից այցելուների մասնակցությունն ուխտագնացությանը որպես քրիստոնեության հայկական հնագույն կենտրոն: Ուխտագնացությունների առաջին նախաձեռնողներից էր Երեւանի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հավատացյալների խումբը՝ քահանա Տեր Տիրայր Սարդարյանի գլխավորությամբ: 

Ս. Թադեոս վանքը եւ նրա շուրջ ծավալված ուխտագնացությունն Իրանում հայկական դարավոր մշակութային ներկայության եւ շարունակականության, մշակութային, կրոնական ինքնատիպությունը պահպանելու ջանքերի ու հաջողումների առանձնահատուկ երկխոսության դրսեւորում է: Ուխտագնացությունը, թեպետ վերսկսվելով երկարատեւ ընդմիջումից հետո, պահպանում է հայերի ավանդական մշակույթում տարածված ժողովրդական ուխտագնացությունների հիմնական գծերը՝ կամավորությունը, ընտանեկան կամ ազգակցական խմբերով այցելությունները, ժողովրդական զվարճանքները: Ս. Թադեոսի վանքի շրջակայքում այսօր չկա հայ բնակչություն եւ վանքն ըստ էության «մենությունից ու մոռացությունից» փրկելու կարեւոր միջոցառում է տարեկան ուխտագնացությունը: Այն նաեւ յուրատեսակ ինքնաբուխ մշակութային երկխոսություն է Իրանի տարբեր շրջաններից՝ Թեհրանից, Թավրիզից եւ այլ տարածքներից միացած հայերի, աշխարհի տարբեր կողմերից ժամանած հայերի եւ Հայաստանից այցելած ուխտավորների, այցելուների, այլ քրիստոնյա ուխտավորների, տեղանքում բնակվող պարսիկների, ասորիների, քրդերի փոխադարձ ճանաչողության ու միմյանց հանդեպ հարգանքի ու հանդուրժողականության դրսեւորման օրինակ: Միաժամանակ, ուխտագնացությունը համալրում, հարստացնում եւ հիմնավորում է Ս. Թադեոսի, Ս. Ստեփանոս նախավկայի եւ Իրանի հայկական եկեղեցիները ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանության ծրագրում ներառելը՝ տարեցտարի ցուցադրելով այս մշակութային ժառանգությունը կրողների կայուն ու հավատարիմ համայնք ունենալու փաստը: Ուխտագնացությունը պահանջում է Հայ առաքելական եկեղեցու, ԻԻՀ եւ ուխտավորների համայնքի կազմակերպչական մեծ ջանքերի համադրում: Այս ամենը նպաստում է հայկական քրիստոնեական վաղագույն վկայությունների պահպանությանը, Իրանում հայերի պատմամշակութային ժառանգության հանրահռչակմանը, Հայաստան-Իրան մշակութային, տնտեսական կապերի աշխուժացմանը, փոխճանաչողության նոր հնարավորությունների բացահայտմանը: Ուխտագնացությունը հնարավորություն է ստեղծում մասնակիցների համար պահպանելու կապը պատմական ժառանգության ու այս ժառանգությունը ներկայացնող միջավայրի, տարածքի հետ, հոգեկան բավարարման ու լիցքաթափման առիթ է հանդիսանում մասնակիցների համար, ամրապնդում է կրող համայնքի սոցիալական կապերը եւ խմբային ինքնության, պատմության շարունակականության փոխանցումն ու զարգացումը: Այս առումով առանձնահատուկ է Երեւանի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հավատացյալների համայնքը, որը 2007 թ. ամեն տարի ուխտագնացություններ է իրականացնում Ս. Թադեոսի վանք:

Feast of the Ascension

Համբարձման տոն

Հոդվածներ
Feast of the Ascension

Համբարձումը նախաքրիստոնեական տոնացույցի ժողովրդական տոներից է, արտահայտում է մեռնող եւ հառնող Աստծու, բնության զարթոնքի, վերածնության գաղափարները։ Քրիստոնեությունն այն ընդգրկեց պաշտոնական տոնացույցի մեջ որպես Քրիստոսի հարությունից հետո նրա համբարձման տոն: Քրիստոնեական տաղավար տոների շրջանակում Քրիստոսի համբարձման մասին գրում են Մարկոս եւ Ղուկաս ավետարանիչները, անդրադարձ կա նաեւ Գործք Առաքելոցում: Քրիստոնեական Համբարձման ժողովրդական տոնահանդեսում պահպանվել են շատ ժողովրդական ծեսեր, արարողություններ եւ երգարվեստի ինքնատիպ նմուշներ:

Ըստ Մարկոս եւ Ղուկաս ավետարանիչների՝ Ս. Հարությունից հետո Քրիստոսը 40 օր երեւում էր իր աշակերտներին եւ իր վարդապետությունն ուսուցանում նրանց: Վերջին հանդիպման ժամանակ օրհնեց ու պատգամներ տվեց առաքյալներին, որից հետո համբառնեց երկինք:

Համբարձում/Վիճակի տոնահանդեսը մեծ լիցք է հաղորդել թե ժողովրդական, թե պրոֆեսիոնալ ստեղծագործություններին, դրսևորվել է գեղարվեստական գրականությունում՝ պոեզիայում եւ արձակում, նույնիսկ օպերայում եւ կերպարվեստում: Գրանցված եւ հրատարակված են Համբարձման առանձնահատուկ ժողովրդական երգերի հազարավոր նմուշներ, որոնցում արտացոլվում են սիրո, մարդկային փոխհարաբերությունների, բնության եւ տիեզերքի հետ մարդու հավերժական միասնության գաղափարները: 

Դրանք շարունակում են ստեղծվել նաեւ այսօր: Համբարձման տոնի հիմնական կատարողներն ամենուր հիմնականում կրկին երիտասարդներն են, շարունակվում են ծիսական ծաղկահավաքներն ու ջրահավաքները, ծաղկեփնջերի եւ ծաղկեպսակների նվիրաբերությունները, երիտասարդական գիշերային հավաքները, տոնի բնույթից բխող առանձնահատուկ երգ/քառյակները, ծիսական հանրային վիճակահանությունները՝ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները հավաքում են 7 գույնի ծաղիկ, կժի մեջ լցնում 7 աղբյուրի ջուր, իրենց նշանները գցում ջրի մեջ ու Համբարձման գիշերը «աստղունք» դնում, այսինքն՝ դրանք հանձնում աստղերի խորհրդին, առավոտյան, ծաղիկներով զարդարված, երգելով շրջում բնակավայրերի թաղամասերում, ծաղիկներ նվիրում, հետո հանդիսատեսների ներկայությամբ, մենակատարներով եւ խմբային երգերով հատուկ հանդիսավորությամբ՝ անհատական գուշակություններ ու հանրային բարեմաղթանքներ անում: Երգերը բարբառային են, ինչով ոչ միայն պահպանվում, այլեւ զարգանում է լեզվական մշակույթը: Տոնի հասարակական նշանակությունը հասարակական կարեւոր արժեքների պարբերական վերահաստատումն ու վերարտադրությունն է, ինչպես նաեւ անցյալը ներկային կապող մշակույթի շարունակականությունն ու սերնդեսերունդ ժառանգորդումը: Տոնահանդեսը ոչ միայն կրկնում է ավանդականը, այլեւ ստեղծում է նոր ժողովրդական ստեղծագործությունների ծնվելու հուզական միջավայր: Տոնահանդեսն իր բնույթով ներհասարակական կապերն ուժեղացնող, հանրային ժողովրդական ստեղծագործական հնարավորությունը բացահայտող, հասարակություն-բնական միջավայր անքակտելի կապը պահպանող, զարգացնող եւ գեղագիտական ընկալումները հղկող երեւույթ է:

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ՆԿԱՐ

«Զատիկ, Սուրբ Հարության տոն, Սուրբ Զատիկ»

Հոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԻ ՆԿԱՐ

Ժողովրդական եւ եկեղեցական տոն

Տարածված է ՀՀ բոլոր 10 մարզերում եւ մայրաքաղաք Երեւանում։
Զատիկը շարժական տոն է եւ նշվում է գարնանային օրահավասարին՝ մարտի 22-ին հաջորդող լուսնի լրման հաջորդ կիրակի օրը, այսինքն, մարտի 22-ից հետո 35 օրվա ընթացքում ընկնող կիրակին:

Ավանդական մշակույթում Զատիկն ընկալվել է որպես ձմռան «մեռյալությանը» հաջորդող բնության գարնանային «հարություն», կյանքի ամենամյա սկիզբ եւ կյանքի շարունակականության հաստատումը խորհրդանշող տոն: Քրիստոնեական տոնացույցը բնության հարության այդ տոնին է հարմարեցրել Քրիստոսի Հարության տոնը: Տոնահանդեսն իրենից ներկայացնում է ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական Հարության տոնի, ժողովրդական ե եկեղեցական ծեսերի եւ արարողությունների ամբողջություն:
Զատիկին նախորդող շաբաթվա բոլոր օրերը տոնական էին, իսկ շաբաթ օրը խորհրդանշվում էր նորոգվող կյանքի հայկական բանահյուսական «կարմիր-կանաչ» բանաձեւով՝ «Զատկի շաբաթ, կարմիր հավկիթ, արեւ, կանաչ են սար ու ձորեր»:

«Կարմիր հավկիթը»՝ կարմիր ներկված ձուն տոնի ժողովրդական եւ քրիստոնեական պաշտոնական խորհրդի՝ մահվանը հաջորդող հարության խորհրդանիշն է եւ լայնորեն ներառված է ժողովրդական ծեսերում: Զատկական տոնահանդեսն իր բնույթով համապատասխանում էր բնության, այդ թվում՝ մարդկային կյանքի հարության իմաստին: Հողն արթնացել էր իր կենսունակության բարձրակետում, եւ կոտոշները կարմիր ներկած եզները տղամարդիկ դաշտ էին տանում՝ «պտտելու ձյունի հետ ունեցած կենակցությունից ծոցվոր դարձած (հղիացած) հողի վրա»: 14-րդ դարի հայ աստվածաբան Սուրբ Գրիգոր Տաթեւացին ձուն կարմիր ներկելու մասին ասում է. «Միայն Զատկին ենք ձու ներկում, որովհետեւ ձուն օրինակն է աշխարհի եւ ինչպես իմաստուններն են ասում, «դրսի կեղեւը նման է երկնքին, թաղանթը՝ օդին եւ սպիտակուցը՝ ջրին: Դեղինն էլ երկիրն է», իսկ կարմիր գույնը խորհրդանշում է, թե աշխարհը գնվեց Քրիստոսի արյամբ: Կարմիր ձուն մեր ձեռքերի մեջ առնելով հռչակում ենք մեր «փրկությունը»: Այս շատ կարեւոր հաստատումը վկայում է, որ 14-րդ դարում հայերի մեջ երկիրն ընկալվել է ոչ թե որպես առանձին միավոր, այլ որպես «աշխարհի»՝ տիեզերական միասնության մաս, իսկ հայկական մշակույթը՝ որպես երկրային ընդհանուր մշակույթի մաս:

Զատկական բոլոր ծեսերն ու արարողությունները համայնքային էին, զոհաբերություններն ուղղված էին համայնքի ընդհանուր բարեկեցությանը, կատարվում էին համայնքի բոլոր անդամների հանգանակությամբ եւ մասնակցությամբ: Երգերի, մաղթանքների մեծագույն բաժինն, անշուշտ, անձրեւինն էր, ցորենինը, հացինը: Զատկական խնջույքները սովորաբար դաշտերում էին, մեծ խմբերով, եւ ուղեկցվում էին ձվախաղերով, սպորտային մրցախաղերով, խմբային երգ ու պարով: Համընդհանուր ուրախ մասնակցայնությունը եւ հուզականությունը ժողովրդական երգային-երաժշտական նորանոր գոհարներ էին ծնում, հնարվում էին ձվի նախշազարդման եւ զարդարման նորանոր գեղագիտական ձեւեր (Հ. Խառատյան-Առաքելյան, Հայ ժողովրդական տոները, Երեւան, 2005, էջ 135-159):

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Զատիկի տոնահանդեսն զգալիորեն վերածնվել եւ ակտիվացել է: Ներկայում կենսունակ է եւ նշվում է հիմնականում ընտանիքներում, բայց որոշ մարզերում շարունակվում է ընտանեկան եւ համայնքային ուխտագնացություններով: Զատիկն այժմ ունի տոնական ուտեստի կայուն բաղադրիչներ՝ պինդ եփած կարմիր ձվեր, ձուկ, փլավ, քաշովի, զանազան թարմ ու տապակած կանաչեղեն, գաթա: Առաջացել են ձվախաղերի, ձու ներկելու, նախշելու եւ զարդարելու նոր ձեւեր, որի պահանջարկին հաճույքով արձագանքում է նաեւ բիզնես ոլորտը: Ավելացել է Զատկին եկեղեցի այցելողների թիվը: Շատերն, անշուշտ, գնում են Քրիստոսի Հարության խորհրդին մասնակցելու, բայց քիչ չեն նաեւ այդ օրը եկեղեցի ձու տանողների, ձվի օրհնություն ստանալու եւ օրհնված ձվերով Զատիկը նշելու ցանկություն ունեցողները: Ոմանք իրենց հետ եկեղեցի օրհնության են տանում նաեւ տանը նախապես ծլեցրած ցորեն: Վերադառնում է Զատիկին «ածիկ» սարքելու եւ ուտելու ավանդական սովորույթը: «Ածիկի» խորհուրդ ցորենի առաջին ծիլը, այսինքն` հարության առաջին առարկայական վկայությունն ուտելով` բնության հարության հետ հաղորդակցվելու երեւույթն է:

Ավանդական «ածիկ» ուտելիքը պատրաստվում է խոնավ միջավայրում հատուկ ծլեցրած ցորենի կարմիր ծիլերից` չթողնելով, որ այդ ծիլերը կանաչեն: Համատարած է դառնում տունը, բնակարանը զատկական խորհրդանիշերով զարդարելու երեւույթը: Հայաստանի մարզերում կան Զատիկ տոնելու տեղական առանձնահատկություններ: Ներկայումս զարգանում է տոնի բաղադրիչների բիզնես առաջարկ՝ թե ծառայությունների, թե ապրանքների ձեւով: Տոնի հասարակական նշանակությունը հոգեւոր եւ մշակութային արժեքների եւ գեղագիտական ընկալումների զարգացումն է, հասարակության մշակութային ընդհանրության եւ հուզականության ձեւավորումը, մշակութային ժառանգության փոխանցումը սերունդներին, աշխարհիկ եւ կրոնական լավագույն արժեքների միաձուլումը, ընտանեկան ջերմության կարեւորումը, մարդ-շրջակա սոցիալական եւ բնական միջավայր կապի մշտնջենականության վերահաստատումը:

ՀՈԴՎԱԾների համար

Գաթայի պատրաստումը և մշակութային դրսևորումները

Հոդվածներ
07-ARMENIAN-ROUND-GATA

Գաթայի պատրաստումը և մշակութային դրսևորումները Քաղցր թխվածք, որը պատրաստվում է յուղով, կաթով, ձվով, մեջը խորիզ դրած կամ անխորիզ խմորից, իսկ պաս օրերին՝ ձեթով: Գաթան պատրաստվում է խմորի շերտերով եւ ունի պատրաստման մի շարք փուլեր: Գյուղական համայնքներում մեծ կարեւորություն է տրվում գաթայի խմորի հունցմանը, թոնիրը վառելուն: Դրանց մասնակցում են ոչ միայն տվյալ տան, այլեւ հարեւան կանայք: Գաթայի պատրաստման ընթացքում կարեւոր գործառույթ ունի շրջանաձեւ, տափակ, հարթ մակերեսով փայտե զարդանախշիչը (գաթանախշիչ): Դրանով գաթայի վրա հիմնականում պատկերում են արեւի եւ լուսնի նշաններ: Գոյություն ունեն գաթայի ամենատարբեր բաղադրատոմսեր, որոնք տարբերվում են խմորի ու խորիզի տեսակով եւ ձեւով՝ կլոր, քառակուսի, ուղղանկյուն, շեղանկյուն, մեծ, փոքր եւ նախշազարդ:

Գաթան տոնածիսական համակարգի ուտեստ է, որի կլոր ձեւն առնչվում է արեւի պաշտամունքի հետ: Հայաստանում հանդիսավոր եւ տոնական օրերին (մկրտություն, հարսանիք, հուղարկավորություն եւ այլն) թխել են ու մինչեւ օրս էլ շարունակում են տարբեր տեսակի գաթաներ պատրաստել։ Վերջին շրջանում հասարակության մեջ գաթան ավելի լայն կիրառություն է ստացել: Այն մատուցվում է ոչ միայն ժողովրդական եւ ընտանեկան տոնակատարությունների ժամանակ, այլեւ դարձել է ամենօրյա ուտեստ: Հարսանիքների ընթացքում գաթայով պարի կատարումն ամուսնացողների ընտանիքին բախտավորություն ապահովելու խորհուրդն ունի: Կլոր գաթայի մեջ ընդեղեն կամ մետաղադրամ են դնում եւ հավատում, որ այդ կերպ եւս նպաստում են ընտանիքի բարօրությանն ու հաջողությանը, իսկ մետաղադրամը գտնելը հաջողություն է բերում:

ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ

Հայաստանի սիրիահայ համայնքի ասեղնագործական մշակույթը

ՀայտարարություններՀոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ

Ավանդական արհեստ, դեկորատիվ-կիրառական արվեստի հետ կապված հմտություններ եւ գիտելիքներ։

The embroidery school of Cilicia, whose carriers are Syrian-Armenian women, was formed on the basis of the traditions of the Ani school. In Cilicia, however, several centers stand out, the most prominent of which are Marash, Aintap, Urfa. The oldest examples of embroidery made with the Marash pattern in Armenia are from the 18th century, but 14th-15th centuries dated examples are preserved in the Ashmolean Museum at the University of Oxford. Armenians have settled in Syria since ancient times, but a large Armenian community was formed in Aleppo at the beginning of the 20th century, after the Genocide. Cilicia-Armenians from Aintap, Marash, Urfa and other cities settled here, who brought with them the knowledge and skills of Armenian crafts, through which they were able not only to make a living, but to keep the tradition alive, to create unique designs of embroidery and lace. The high-quality handicrafts of Armenian women and girls greatly helped them to maintain their existence in a foreign environment. Missionaries contributed to this, providing raw materials to Armenian women working at home, as well as opening workshops in orphanages. Armenian women often united and worked in groups. Their skills were later passed on from mothers to their children and grandchildren, they were taught not only in families, but also in newly created creative associations. Later, thanks to the great work of Armenian women, fashion productions based on embroidery traditions were created in Aleppo.
Syrian Armenian women master more than 15 types of embroidery and lace. In embroidery, the works made with Aintap, Marash, Urfa, Tigranakert, Kilis, Swazi, Van, Malatia stitches, as well as “Shadow work”, “Blind work”, “Titeghi work” techniques are especially noticeable. In lace making, in addition to the traditional embroidered lace, they master the needle-helu, small shuttle, lace and “Lasse” techniques. Syrian-Armenian women have preserved and developed the sewing techniques specific to the Cilicia embroidery school, creating new ornaments and household objects, decorative works in line with modern times. “Aintap stitch” is a special type of threading, which is embroidered by removing the threads of the cloth in the direction of the width and length of the fabric and obtaining grids of the desired shape. Aintap threading is done together with a dumbbell and linear platformers. Currently, embroidery is done on a thicker cloth, keeping the principle, and the new style is called “Hartnkar”. “Marashi stitch” is secret, also known as “woven” stitch. The thread operating in this pattern had a certain order of transitions, a mandatory path to form the simplest ornament, the working thread passed through the same line four times, according to which, only the first and second rows were attached to the cloth, the last two rows were woven over the first ones. “Marashi” embroidery is made with twisted thin cotton threads, on cotton and velvet cloths, using vegetable and geometric ornaments. The Sebastia-Swazi stitch is the Tars stitch. the ornament with colored threads shapes the cloth not from the surface, but from underneath, in order to get the desired pattern on the surface. “Kilis stitch” is a top stitch, a combination of two different colored pieces, the upper one of which was cut according to the ornaments and attached to the takin so that the other colored piece was visible, creating a cut ornament. “Urfa” embroidery is flat, it is made with colored silk threads, sometimes with gold thread, on silk or cotton cloths, exclusively with floral patterns. With the aforementioned sewing and lace techniques, women and girls continue to create the most diverse items for everyday use: tablecloths, blankets, handkerchiefs, curtains, different parts of clothing, dowry accessories for young girls, the best samples of which are donated by women as a vow to the church.
Syrian-Armenian women who moved to Armenia continue to keep alive their inherited embroidery and lace-making traditions. The preservation of the originality and characteristic features of the historical Cilicia embroidery school, their uninterrupted transmission and bringing to the present day is of great importance for the development, dissemination and new appreciation of this field of folk art.

ՀՈԴՎԱԾ

Հայկական Նոր տարի

Հոդվածներ
ՀՈԴՎԱԾ

Հայոց մեջ տոնը հայտնի էր մի քանի անուններով՝ Ամանոր, Տարեմուտ, Տարին գլուխ, Նոր տարի, Կաղանդ, Կաղինդ, Կալոնտար: Նոր տարուն նախորդող գիշերը հայտնի էր Լոլեի գիշեր, Խլվլիկ, Կախ, Գոտեկախ անուններով: Վերջիններս պայմանավորված էին տոնի ժամանակ կատարվող ժողովրդական սովորույթներով: Պետականությունը կորցնելուց հետո Նոր տարին կորցրել է տոնի հասարակական լայն հնչեղությունն ու ընդգրկումը եւ աստիճանաբար համեստորեն «տեղավորվել» ընտանեկան-գերդաստանային-ազգակցական, մասամբ՝ նաեւ համայնքային միջավայրում: Միայն այն գավառներում, որտեղ Նոր տարին դեռեւս կոչվում էր Նավասարդ (Սյունիք, Արցախ, Ուտիք, Նախիջեւան) եւ նշվում էր նոյեմբերի կեսերին, այն դեռեւս համայնքային լայն ընդգրկում ուներ եւ հրապարակայնորեն նշվում էր բացօթյա տարածքներում՝ երաժշտախմբերով եւ զվարճահանդեսներով: Բայց առավել տարածված էր տոնի ընտանիքային մասնակցայնությունն ու նշումը: Հիմնական խորհրդանշական գործողությունները միտված էին մարմնի, տարածքի եւ հոգու մաքրությանը (բնակարանի եւ հարակից տարածքների՝ գոմի, այգու, մառանի լիակատար մաքրություն, հին հագուստի փոխարինում նորով, կարմիր գույնի օգտագործում, պարտքերի վերադարձ, թշնամական կամ անաբարյացկամ հարաբերությունների վերափոխում բարեկամականի կամ հաշտության եւ այլն), չարիքի ծիսական կանխարգելմանը (չարխափան նշանների եւ առարկաների օգտագործում, կրակոցներով չարիքի վռնդում, գիշերային հակաչարքային հսկում), բարիքի, առատության, բարության, ընտանեկան եւ հասարակական հաշտության, առողջության ապահովմանը: Դեկտեմբերի 31-ին թխվում էր «Տարի հաց», «Կրկենի», «Դովլաթ կրկենի», «Կլոճ», «Փուռնիկ» անուններով հայտնի ծիսական հացը: Նոր տարվա համահայկական սովորույթներից կարելի է առանձնացնել նախորդ օրն ու գիշերը 10-12 տարեկան տղաների, իսկ որոշ տեղեր նաեւ՝ աղջիկների խմբերի ծիսական շրջայցերը եւ տոնը շնորհավորելու ավանդույթը: Չնայած պասին, գիշերը եփվում էր «քյաշկա» կամ «հարիսա» կոչվող ուտելիքը՝ շերտ-շերտ շարված միս եւ ցորեն, որը սակայն ոչ մի անգամ չեն խառնում, որպեսզի տարվա ընթացքում խառնակություններ, խժդժություններ, գժտություններ չպատահեն: Այն ճաշակում էին առավոտ վաղ, դեռեւս «մութը լույսից չբաժանված»: Հունվարի 1-ին այցելուների գլխին առատության խորհրդանիշներ էին լցնում՝ ընկույզ, չիր, չամիչ, մանր կոնֆետներ: Նոր տարվա տոնական զվարճանքի ձեւերից էին տնական խաղերը՝ պատի վրա գցվող ստվերների խաղ, հանելուկներ, շուտասելուկներ, նաեւ այցելությունները ազգականներին: Հունվարի 1-ը, հայոց ծննդյան տոնի շաբաթվա մեջ ընդգրկվելով, պաս օր էր, եւ ամանորյա ուտելիքները բաղկացած էին պասին թույլատրելի ուտեստներից: Շատ մեծ նշանակություն էր տրվում մրգերին: Չոր ու թարմ մրգերը չամիչի ու ընդեղենի հետ կազմում էին ամանորյա ուտեստի հիմնական բաղկացուցիչները։
Նոր տարվա տոնը Հայաստանում զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, հանրային եւ հասարակական բնույթ ձեռք բերել խորհրդային տարիներին: Ընդհանրացել է տոնածառ զարդարելու սովորույթը: Տոնածառերը թե հանրային էին (բնակավայրերի եւ թաղամասերի գլխավոր հրապարակներում, դպրոցներում, աշխատավայրերում, մշակութային տարածքներում՝ թատրոններ, համերգասրահներ), թե մասնավոր-ընտանեկան: 20-րդ դ. հայկական Նոր տարի են մտել Ձմեռ պապի եւ Ձյունանուշի կերպարները: Տոնական կենցաղ են մտել նաեւ ԽՍՀՄ-ի համար ընդհանրական ուտեստներ (աղցաններ, խմորեղեններ, նոր խորտիկներ եւ այլն): Տոնը հանրայնացել է նաեւ տոնահանդեսների նոր տարածքներով՝ հանրային եւ մշակութային առաջարկներով (մանկական տոնածառեր, կորպորատիվ հավաքներ, համերգներ), իսկ հեռուստացույցի տարածումով, նպաստել է նաեւ ընտանեկան հավաքներին, քանի որ կարելի էր տնից դուրս չգալով՝ հեռակա «մասնակցել» տոնահանդեսի մշակութային պաշտոնական առաջարկին:
Հայաստանի անկախացումով հասարակական հարաբերությունները տոնահանդեսի վրա նոր կնիք են դրել: Նոր երեւույթ է բնակավայրերի տոնական զարդարումն ու հարդարումը՝ լույսերով, բազմաթիվ տոնածառերով: Նոր զարգացումներ է ստացել բնակարանների տոնական հարդարումը՝ փայլփլուն ծաղկաշղթաներով, փուչիկներով եւ այլն: Միաժամանակ ավելանում է ավանդական ազգային որոշ արժեքներ վերականգնելու փնտրտուքը՝ «Տարի հաց» եւ ծիսական այլ խմորեղենների թխումը, դրանց հանդիսավոր կտրում-ճաշակումը եւ գուշակությունները, ուտեստի տեսականու առավել ազգայնացումը: Նոր տարին նոր ուտեստային համալիր է ձեւավորում, որն ունի պարտադիր (տոլմա, նրբաբլիթ, քյուֆթա, բանջարեղենային աղցաններ, ընդեղեն, ընկույզ, մրգեղեն, գաթա), ցանկալի (հատուկ մշակված խոզի բուդ կամ հնդկահավ, խորոված) եւ ավանդականի նորացված ստեղծագործական մասեր (ծիրանաչիր ապուրներ, տորթեր, արեւադարձային մրգեր եւ այլն): Նոր
տարվա տոնի առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ հուզականությամբ եւ առարկայորեն դրան պատրաստվում են համարյա ամբողջ դեկտեմբերին՝ գնումներով, զվարճանքի, սպասարկման եւ վաճառքի բիզնես առաջարկի գովազդով եւ խանութների ապարանքների տեսականու կտրուկ փոփոխությամբ: